جلد 36، شماره 142 - ( تیر 1402 )
جلد 36 شماره 142 صفحات 127-110 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Nikbakht Nasrabadi A, Ebadi A, Fallahi-Khoshknab M, Najafi-Mehri S, Yaghmaei F, Alhani F, et al . Future Scenarios of Nursing Education in Iran. IJN 2023; 36 (142) :110-127
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3729-fa.html
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3729-fa.html
نیکبخت نصرآبادی علیرضا، عبادی عباس، فلاحی خشکناب مسعود، نجفی مهری سهیل، یغمائی فریده، الحانی فاطمه، و همکاران.. سناریوهای پیش روی آموزش پرستاری ایران. نشریه پرستاری ایران. 1402; 36 (142) :110-127
علیرضا نیکبخت نصرآبادی1 
، عباس عبادی2 ، مسعود فلاحی خشکناب3 ، سهیل نجفی مهری4 ، فریده یغمائی5 ، فاطمه الحانی6 ، عاطفه واعظی7 ، منصوره سپهری نیا7 ، محبوبه شالی 8
، عباس عبادی2 ، مسعود فلاحی خشکناب3 ، سهیل نجفی مهری4 ، فریده یغمائی5 ، فاطمه الحانی6 ، عاطفه واعظی7 ، منصوره سپهری نیا7 ، محبوبه شالی 8
1- گروه داخلی جراحی، دانشکده پرستاری و مامائی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران.
2- گروه پرستاری، مرکز تحقیقات علوم رفتاری، پژوهشکده سبک زندگی، دانشکده پرستاری، دانشگاه علوم پزشکی بقیه االله(عج)تهران، ایران.
3- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران.
4- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری، دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌االله (عج)تهران، ایران.
5- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامائی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.
6- گروه پرستاری، دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
7- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامائی، دانشگاه علوم پزشکی زنجان، زنجان، ایران.
8- گروه پرستاری مراقبتهای ویژه، دانشکده پرستاری و مامائی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران. ،mehraneshali@yahoo.com
2- گروه پرستاری، مرکز تحقیقات علوم رفتاری، پژوهشکده سبک زندگی، دانشکده پرستاری، دانشگاه علوم پزشکی بقیه االله(عج)تهران، ایران.
3- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران.
4- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری، دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌االله (عج)تهران، ایران.
5- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامائی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.
6- گروه پرستاری، دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
7- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامائی، دانشگاه علوم پزشکی زنجان، زنجان، ایران.
8- گروه پرستاری مراقبتهای ویژه، دانشکده پرستاری و مامائی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران. ،
متن کامل [PDF 8187 kb]
(276 دریافت)
| چکیده (HTML) (2771 مشاهده)
مرحله اول
مرحله اول این روش شناسائی عوامل کلیدی، پیشران‌ها و روندهاست. جهت رسیدن به این هدف به‌ترتیب از سه گام فراترکیب، مصاحبه و روش دلفی استفاده شد.
گام اول: فراترکیب
در گام اول از فراترکیب استفاده شد. فراترکیب، متمرکز بر مطالعات کیفی است و برای یکپارچه‌سازی چندین مطالعه برای ایجاد یافته‌های جامع و تفسیری صورت می‌گیرد. به این منظور از روش 7 مرحله‌ای سندلوسکی و باروسو استفاده شد [14] که شامل مراحل تنظیم سؤال پژوهش، مرور ادبیات به شکل سیستماتیک، جست‌وجو و انتخاب مقاله‌های مناسب، استخراج اطلاعات از مقاله‌ها، تجزیهوتحلیل و ترکیب یافته‌های کیفی، کنترل کیفیت و ارائه یافته‌ها است. جهت پاسخ‌دهی به این سؤال که «پیشران‌های اصلی و روندهای آموزش پرستاری ایران چیست؟» تمامی مقـالات کیفی مـرتبط موجـود درپایگـاه‌هـای اطلاعـاتی پابمد، ساینس‌دایرکت، گوگل‌اسکالر، سینال، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی و مگیران بدون محدوده زمانی مورد جست‌وجو قـرار گرفتنـد. جهت جست‌وجو از واژه‌های آموزش پرستاری، آموزش عالی، پیشران و روند به فارسی و انگلیسی در عنوان و چکیده مقالات استفاده شد. معیار ورود، دسترسی به فایل متن کامل مقاله در نظر گرفته شد. مقالات ازنظر عنوان، چکیده، محتوا و کیفیت روش پژوهش با چک لیست پژوهشگر ساخته مورد ارزیابی قرار گرفتند.
گام دوم: مصاحبه
در گام دوم از مصاحبه نیمه ساختاریافته استفاده شد. مشارکت‌کنندگان به طریقه مبتنی بر هدف از بین اساتید پرستاری انتخاب شدند. معیار ورود شامل داشتن سابقه مدیریت امور اجرائی (معاونت آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، مدیر گروه، ریاست دانشکده) و آموزش در آموزش پرستاری ایران بود. پژوهش در این مرحله با این سؤال ادامه پیدا کرد: «از دیدگاه شما پیشران‌ها و روندهای آموزش دوره کارشناسی پرستاری کدام هستند؟» جهت پیشبرد مصاحبه‌ها از سؤالات اکتشافی جهت بررسی عمیق‌تر تجربیات استفاده شد. در این قسمت تا مرحله اشباع داده، از 17 نفر از اساتید پرستاری (2 استاد، 6 دانشیار، 6 استادیار و 3 مربی) با متوسط سابقه بالینی 1/2±16 سال و متوسط سابقه مدیریتی 3/1±6 سال مصاحبه انجام شد. مصاحبه‌ها با توافق مشارکت‌کنندگان به‌صورت تلفنی و حضوری ( در دفتر محل کار مشارکت‌کننده) انجام شدند. درکل 23 مصاحبه با متوسط 25-30 دقیقه انجام شد. 15 مورد از مصاحبه‌ها از طریق تلفن صورت گرفت و باقی مصاحبه‌ها به‌صورت حضوری انجام شدند.
جهت تحلیل محتوای کدها از روش انتروپی شانون استفاده شد [15]. ابتدا پیام برحسب مقوله‌ها به تناسب هر پاسخگو در قالب فراوانی شمارش شد و سپس با استفاده از بار اطلاعاتی هر مقوله، درجه اهمیت هریک محاسبه شد [15]. براین‌اساس، میزان پشتیبانی پژوهش‌های گذشته از یافته‌های این پژوهش به‌صورت آماری نشان داده می‌شود. برای محاسبه بار اطلاعاتی عدم اطمینان و ضریب اهمیت از فرمول‌های شماره 1 و 2 استفاده شد.
برای محاسبه وزن هریک از مفاهیم، مجموع وزن کدهای آن مفهوم محاسبه شد و براساس وزن‌های به‌دست‌آمده رتبه‌بندی صورت گرفت.
گام سوم: روش دلفی
در گام سوم جهت تأیید و ارزشگذاری پیشران‌های شناسائی‌شده از روش دلفی برای ایجاد توافق استفاده شد. به طریقه نمونه‌گیری هدفمند تعداد 30 نفر شامل متخصصین پرستاری (اعضای بورد پرستاری و معاونین آموزشی و مدیران گروه‌های پرستاری در کلیه دانشکده‌های پرستاری دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور) در پژوهش شرکت کردند. گزارشی از پیشران‌ها و روندهای به‌دست‌آمده از مرحله قبل همراه با مختصری از روش پژوهش و اهداف پژوهشی برای اعضا فرستاده شد. جهت ارزشگذاری از امتیازدهی به‌صورت صفر تا 5 استفاده شد. این روند در 3 دور متوالی از پست الکترونیکی و مراجعه حضوری ادامه پیدا کرد.
مرحله دوم
در مرحله دوم پرسش‌نامه طراحی‌شده براساس عوامل کلیدی، در اختیار 30 نفر از خبرگان قرار گرفت. این حجم از نمونه براساس توافق تیم پژوهش و تعداد صاحبنظران دردسترس که معیارهای ورود را داشتند، انتخاب شدند. معیارهای ورود برای تمامی خبرگان شامل داشتن سابقه تدریس و فعالیت اجرائی در آموزش پرستاری ایران بود. از افرادی که در مرحله مصاحبه و دلفی شرکت کرده بودند در گروه خبرگان استفاده نشد تا تجربیات افراد بیشتری در پژوهش به کار گرفته شود. از خبرگان درخواست شد تا به هر عامل براساس میزان تأثیرگذاری که می‌تواند بر آینده آموزش پرستاری داشته باشد، از عدد 1 به منزله ضعیف تا عدد 10 به منزله قوی و همچنین به درجه عدم قطعیت مرتبط با آن عامل از عدد 1 به منزله کم تا عدد 10 به منزله زیاد، امتیاز دهند.[13]. خروجی این مرحله، شناسایی فهرستی از عوامل تأثیرگذار بر آموزش پرستاری ایران بود که به نوعی محرک تغییرات آینده به حساب می‌آیند و آن را شکل می‌دهند (تصویر شماره 2).
مرحله سوم
در مرحله سوم روندهای مرتبط بررسی و ارزیابی شدند. ابزار مورداستفاده در این مرحله، نمودار تأثیر/عدم قطعیت است [13]. این نمودار به‌عنوان راه حلی برای ساختاردهی و اولویت‌بندی تعداد بسیار زیاد متغیرهای ورودی در رویکردهای برنامه‌ریزی سناریو است. ماتریس تأثیر/عدم قطعیت، دارای دو بعد است؛ عدم قطعیت‌ها روی محور افقی و توان بالقوه تأثیرگذاری بر عملکرد آینده روی محور عمودی نشان داده می‌شوند. هریک از عوامل براساس امتیازهایی که از حیث پتانسیل‌های تأثیرگذاری و درجه عدم قطعیت گرفتند، جایگاه را در ماتریس پیدا می‌کنند. نمودار تأثیر/عدم قطعیت به سه بخش عوامل کم اهمیت، روندها و عدم قطعیت‌های بحرانی تقسیم می‌شود.
مرحله چهارم
در مرحله چهارم سناریوها بر مبنای عدم قطعیت کلیدی شناسایی‌شده در مرحله قبل توسعه یافتند. در این مرحله از نرم‌افزار سناریو ویزارد استفاده شد که برای انجام محاسبات پیچیده سناریونویسی طراحی شده است. پس از انتخاب عوامل کلیدی، هریک از عوامل به وضعیت‌های مختلف طبقه‌بندی شدند و این وضعیت‌ها برای تمام عوامل کلیدی به‌صورت یک ماتریس در اختیار متخصصین و کارشناسان (اسـاتید پرسـتاری، مدیـران آموزشـی، بـرد پرســتاری و معاونیــن آموزشــی دانشــکده‌هــای پرســتاری) قرار گرفت. در این پرسش‌نامه، وضعیت‌ها می‌توانند تأثیرگذاری منفی را نیز نشان دهند و اعداد پرسش‌نامه از 3 تا 3 متغیر است. روش تحلیلی این نرم‌افزار به CIB معروف است و هدف آن بهینه‌سازی و قابل اطمینان کردن سناریوهای انتخاب‌شده است [16]. پس از تعیین عدم قطعیت‌ها و تعیین حالات مختلف، اقدام به تهیه سبد سناریو برای 5 عامل کلیدی شد (جدول شماره 1).
به این ترتیب که برای هریک از عوامل، سه فرض خوش‌بینانه، بینابین و بدبینانه در نظر گرفته شد (جدول شماره 2).
بنابراین درمجموع 15 فرض احتمالی طراحی شد. فرض‌های مطرح‌شده، تصاویری از آینده‌های ممکن و باورپذیر پیش روی آموزش پرستاری را متصور می‌شود که فرض خوش‌بینانه بیانگر بهترین حالت، فرض بینابین بیانگر ادامه روند فعلی و حفظ وضع موجود و درنهایت فرض بدبینانه بیانگر نامناسب‌ترین وضعیت پیشروی عوامل کلیدی مؤثر می‌باشد. علاوه‌بر آن در این مرحله، وضعیت‌های مطلوب و ایستا (فرض‌هایی که راکد هستند و نیاز به بررسی و پیگیری دارند) در این مرحله مشخص شدند. براساس وضعیت‌های احتمالی پیش روی آموزش پرستاری در افق 1414، ماتریس متقاطع 15 تایی به‌صورت پرسش‌نامه‌ای همراه با راهنمای نحوه پاسخگویی، در اختیار کارشناسان قرار گرفت. سناریوهایی که دارای همبستگی درونی و اثرات تقویتی بیشتری بین عناصر خود هستند به‌عنوان سناریوهای برتر معرفی شدند. استفاده از طیف عددی مذکور به‌دلیل ساختار نرم‌افزار سناریو ویزارد است که این طیف را در ورودی دریافت می‌کند.
درخصوص اثرگذاری نیز، عدد 3- به معنی کمترین اثرگذاری/اثرپذیری، عدد صفر بی‌تأثیر و عدد 3+ به معنی بیشترین اثرگذاری/اثرپذیری است. داده‌های جمع‌آوری‌شده از این مرحله، جهت تجزیهوتحلیل وارد نرم‌افزار سناریو ویزارد شد. از نسخه 4/11 که در سال 2014 منتشر شده است، استفاده شد.
مرحله پنجم
در مرحله پنجم راهبردها و گزینه‌های مشخص برای هریک از سناریوها باتوجه‌به نظرات خبرگان (اسـاتید پرسـتاری، مدیـران آموزشـی، بـرد پرســتاری و معاونیــن آموزشــی دانشــکده‌هــای پرســتاری) تعریف شد و مجموعه اقدام‌های اجرایی مشخص، توسعه یافتند. در این مرحله سناریوهای طراحی‌شده توسط نرم‌افزار بررسی شدند و سناریوهای انتخاب‌شده با خلاصه‌ای از مراحل کار و هدف برای خبرگان ارسال شدند و در مورد هر سناریو جدولی برای ارائه راهبردها در اختیار آنان قرار گرفت. از خبرگان درخواست شد تا در مورد هر سناریو راهبردهای پیشنهادی خود را بنویسند. پس از بررسی راهبردهای ارائه‌شده و بررسی آن توسط تیم پژوهش، اطلاعات جدول راهبردها مشخص شدند (جدول شماره 3).
مرحله ششم
در مرحله ششم، هدف اصلی پایش تغییرات ناشی از استفاده از سناریوها و توسعه‌های مربوط به راهبردهاست [13] ابزار مورد استفاده در این مرحله، اتاق کنترل سناریوهاست. ازآنجاکه پایش و کنترل راهبردها، مدتی پس از اجرای آن‌ها و در آینده صورت می‌گیرد، در این پژوهش به این مرحله پرداخته نمی‌شود.
یافته‌ها
در مرحله فراترکیب، پس از جست‌وجوی اینترنتی، تعداد 723 مقاله بررسی شد که از میان آن‌ها 9 مقاله برای تجزیهوتحلیل نهایی استفاده شدند. در پایان این مرحله، پژوهشگر 127 کد را شناسایی کرد که باتوجه‌به هدف پژوهش و همچنین بنا به نزدیکی معنایی و تنها تفاوت لفظی بین برخی از کدها، کدها ادغام و با عنوان مشترک آورده شدند. درنهایت 24 کد استخراج شد. در مرحله بعد، با در نظر گرفتن مفهوم هریک از این کدها، آن‌ها در یک مفهوم مشابه دسته‌بندی شدند. جهت ارزیابی کیفیت، نتایج در اختیار یکی از خبرگان قرار گرفت تا به‌وسیله شاخص کاپا مورد بررسی قرار گیرد. با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 16 در سطح معناداری 0/05، این ضریب برابر با 0/83 به دست آمد که نشان از پایایی مناسب کدها دارد.
در مرحله مصاحبه نیز 356 کد به دست آمد. یافته‌های حاصل از تحلیل محتوا با استفاده از انتروپی شانون دسته‌بندی شدند و نتایج جهت توافق و تأیید وارد مرحله بعد شد (جدول شماره 4).
در گام سوم صاحبنظران و خبرگان، بر روی 6 پیشران اصلی و 31 روند در آموزش پرستاری ایران و میزان اهمیت آنان توافق کردند. برای محاسبه میزان توافق یا هماهنگی افراد نمونه، بر روی هریک از پیشران‌ها و روندهای آن‌ها، از ضریب توافق کندال استفاده شد. ضریب توافق کندال برای پاسخ‌های افراد نمونه در دور سوم 0/82 به دست آمد که نشان‌دهنده اتفاق‌نظر قوی میان افراد نمونه است. سیاست‌های توانمندسازی (با پیشران‌های بهره‌گیری از اینترنت و طراحی نظام‌های آموزشی با انعطاف بیشتر، انعطاف بیشتر به این معناست که نظام آموزشی در برابر هماهنگ شدن با تغییرات نیاز آموزشی روز جامعه انعطاف بیشتری داشته باشد)، سیاست‌های ساختاری (با پیشران‌های ارتقاء شیوه‌ها و راهکارهای مدیریت و تضمین کیفیت)، سیاست‌های فراسازمانی (با پیشران قرار گرفتن در مسیر جهانی شدن و سیاست‌های ارزشی مثل توسعه اخلاق و فرهنگ‌مداری) به‌ترتیب مهم‌ترین پیشران‌های آموزش پرستاری ایران معرفی شدند.
در مرحله دوم عوامل تأثیرگذار و عدم قطعیت‌ها باتوجه‌به نمره‌دهی خبرگان، شناسایی شدند. بالاترین نمره‌ها به‌ترتیب مربوط به مسئله‌محور ساختن آموزش، تربیت فارغ‌التحصیلان حساس به مسائل اخلاق حرفه‌ای، ترویج شایستگی فرهنگی در آموزش، توزیع مناسب بودجه اختصاص داده‌شده در آموزش و استفاده گسترده از یادگیری الکترونیکی و آموزش از راه دور بودند (جدول شماره 2). در مرحله سوم با استفاده از نمودار تأثیر/عدم قطعیت، عدم قطعیت‌های بحرانی مشخص شدند. مسئله‌محور ساختن آموزش و تربیت فارغ‌التحصیلان حساس به مسائل اخلاق حرفه‌ای، دو عدم قطعیت کلیدی با بالاترین نمره بودند که اساس توسعه سناریوها در مرحله بعد هستند (تصویر شماره 2).
در مرحله چهارم، باتوجه‌به وسعت ماتریس و اندازه آن به ابعاد 15×15 سناریوهای قوی (محتمل): 4 سناریو، سناریوهایی با سازگاری بالا (سناریوهای باورکردنی): 12 سناریو و سناریوهای ضعیف (سناریوهای ممکن): 220 سناریو گزارش شد. سناریوهای ضعیف ممکن در این پژوهش 220 سناریو بودند که امکان برنامه‌ریزی برای آنان وجود ندارد و صرفاً جنبه آماری دارد.
این نرم‌افزار هیچ تأکیدی بر انتخاب سناریوها از طیف‌های گوناگون ندارد و تنها براساس روابط منفی و مثبت بین عوامل که توسط کارشناسان امر ارزشگذاری شده است، اقدام به استخراج سناریو می‌کند. بنابراین سناریوهای استخراج‌شده می‌توانند کاملاً مطلوب یا کاملاً بحرانی باشند. درواقع سناریوهای پیش‌گفت براساس منطق و الگوریتم تحلیل‌گر نرم‌افزار سناریو ویزارد طراحی می‌شوند. به این ترتیب 2 سناریو شرایط امیدوارکننده و مطلوب (سناریوی اول و دوم)، 1 سناریو شرایط بینابین (سناریوی سوم) و 1 سناریوی دیگر، شرایط بحرانی (سناریوی چهارم) را نشان می‌دهند.
اعتبار سناریوها از 4 منظر امکان‌پذیری (سناریوها باید ممکن و شدنی باشند)، سازگاری درونی (استدلال و متغیرهای مختلف یک سناریو باید با هم سازگار بوده و متناقص نباشند)، سودمندی (هر سناریو باید تصویری از آینده ارائه دهد و در تصمیم‌گیری‌ها مفید باشد) و تمایز (سناریوها باید از هم متمایز و قابل تشخیص باشند) بررسی شدند [17]. تمایز بین سناریوها از دیدگاه خبرگان قابل قبول بود. آن‌ها امکان‌پذیری و سودمندی سناریوهای اول و دوم را بیشتر از سناریوهای چهارم و سوم ارزیابی کردند.
گزینش نام برای هر سناریو بخشی اجباری از سناریونگاری نیست، اما نام‌ها می‌توانند به شناخت تفکیکی سناریوها و برقراری ارتباط مناسب‌تر با آن‌ها کمک کنند. انتخاب نام برای سناریو فرمول و قاعده ثابتی ندارد و براساس نظرات کیفی کارشناسان انجام شده است [18]. براین‌اساس 4 سناریوی مسئله‌محور، اخلاق‌مدار، حفظ وضع موجود و سیستم آموزشی بسته برای آموزش پرستاری ایران گزارش شدند.
برای ارائه تصویری روشن از نتایج به‌دست‌آمده، سناریوهای تدوین‌شده به‌صورت خلاصه بدین قرار است:
سناریوی اول
قوی‌ترین سناریو با رویکرد مبتنی بر مسئله‌محور بودن آموزش پرستاری
این سناریو مهم‌ترین و محتمل‌ترین سناریوی پیش روی آموزش پرستاری است و اگرچه شامل تمام اهداف و آرمان‌های مطلوب آن نیست، اما حاکی از وجود روندهای مثبت در جهت تحقق آن‌هاست. در این سناریو حالت بحرانی وجود ندارد و عامل متمایزکننده آن، تفاوت در میزان حالات مطلوب و ایستا است. همچنین ازنظر فراوانی، این سناریو تعداد زیاد وضعیت‌های مطلوب را به خود اختصاص داده است؛ به‌طوری‌که 90 درصد از فرض‌های مطلوب و 80 درصد از فرض‌های ایستا را دربر دارد. در این سناریو اعتقاد بر این است که آموزش باید بر مبنای مسائل روز دنیا باشد وگرنه محکوم به شکست است. در این سناریو تأکید بر مسئله‌محوری است و توجه ویژه‌ای به پرورش قدرت استدلال، خلاقیت، تفکر نقادانه، توانایی حل مسئله، به‌کارگیری مهارت‌های قبلی و آموزش مهارت‌ها دارد. در این سناریو دانشگاه با تربیت افرادی که مهارت حل مسئله را از ابتدای آموزش آموخته‌اند، با بررسی مسائل روز مثل بیماری‌های نوپدید، کسب‌وکار و مراقبتهای نوین، سعی در ارتقای آموزش پرستاری دارد. این سناریو در تنظیم روش‌های تدریس و طرح دوره‌ها بر مبنای مسئله‌محوری دارای مطلوبیت کامل متناسب با اهداف آموزش پرستاری است و در سایر عوامل، اگرچه دارای مطلوبیت نسبی بر روندهای حاکم است، اما برآورنده تمام اهداف آموزشی نیست و برای رسیدن به آن، باید برنامه‌ریزی‌های جدید و آسیب‌شناسی جدی از روندها صورت گیرد.
سناریوی دوم
بهترین سناریوی محتمل و مبتنی بر اخلاق‌مداری
این سناریو، بیشترین حالت کاملاً مطلوب را نسبت به سایر سناریوها دارد. مطلوبیت و حرکت براساس ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی افراد است. در حال حاضر، آنچه برای آموزش پرستاری مطلوب محسوب می‌شود، آموزش و مراقبت مبتنی بر اخلاق‌مداری است. در صورتی که دانشگاه بتواند تا افق چشم‌انداز به اهداف تعریف‌شده دست یابد و مأموریت‌های خود را به مطلوب‌ترین شکل انجام دهد، دارای وضعیت مطلوبیت کامل است. نقاط ضعف و قوت این سناریو، همانند سناریوی اول و جهت‌گیری‌های کلان نیز همانند آن بوده و سناریو دوم، صرفاً در بخش‌های تکیه بر ارزش‌های اخلاقی شخصی فراگیر به مرحله مطلوب رسیده است. این سناریو از بین تمام سناریوهای باور کردنی و محتمل، مطلوب‌ترین سناریوی آموزش پرستاری است.
سناریوی سوم
محتمل‌ترین حالت نامطلوب، حفظ وضع موجود
در این سناریو، 7 شرط کاملاً بحرانی و بسیار نامطلوب، 2 وضعیت ناپایدار بلاتکلیفی و 5 وضعیت در آستانه بحران است. مجموع این وضعیت را باید نامطلوب، رکود و بروز تدریجی بحران‌های آموزشی و مراقبتی نامید. در این سناریو استفاده گسترده از یادگیری الکترونیکی و آموزش از راه دور مطلوبیت نداشته است. برنامه و نرم‌افزارهای کاربردهای سیار ازجمله فناوری‌هایی هستند که در تسهیل دسترسی به آموزش نقش بسزایی دارند، درحالی‌که دانشجویان با استفاده از تلفن همراه و رایانه‌های قابل حمل بتوانند با دانشگاه محل تحصیل خود ارتباطی پیوسته و دائمی داشته باشند، استفاده از این فناوری‌ها موجب سهولت کار استادان نیز خواهد شد.
در این سناریو استفاده از روند حاضر و تکیه بیشتر بر آموزش سنتی دیده می‌شود. این سناریو بیشتر متأثر از وضعیت ساختار دانشگاه است. در این سناریو این سؤال مطرح است که آموزش پرستاری چگونه می‌تواند به نیازهای همواره در حال تغییر آموزشی و مراقبتی به‌روز جامعه پاسخگو باشد و در عین حال هویت خود را نیز حفظ کند؟ پاسخ به این سؤال رسالت اصلی دانشگاه است و با بررسی و تجدید نظر در ساختار آموزشی می‌توان به آن دست یافت. در غیر این صورت، ضعف در تحقق انتظارات جامعه و فراگیر و تلاش فراوان در این مسیر سبب می‌شود که از کارکرد تولید علم هم غفلت شود و دانشگاه‌ها روزبه‌روز ازنظر تولید دانش درمانده شوند.
سناریو چهارم
بدترین حالت‌های محتمل، سیستم آموزشی بسته در پرستاری
سناریو چهارم در 3 مورد از عوامل کلیدی (عوامل 1 و 5 و 4 ) (جدول شماره 2) در شرایط بحرانی کامل است و در آن سیستم هیچ علائم مثبتی از تحرک و پویایی دیده نمی‌شود، به‌طوری‌که فاقد فرض مطلوب، 100 درصد فرض ایستا و 100 درصد فرض بحرانی می‌باشد. درنتیجه این سناریو نشان‌دهنده وضعیت بحرانی پیش روی آموزش پرستاری است که در صورت وقوع، آموزش پرستاری را با چالش‌های عدیده‌ای در مسیر دستیابی به اهداف و رسالت آن مواجه می‌سازد. در این سناریو حمایت مالی به اندازه کافی از آموزش صورت نمی‌گیرد، سیستم آموزشی سیستم بسته‌ای خواهد بود که ارتباطی با بخش گسترده‌ای از جامعه ندارد. جنبه منفی فناوری‌های جدید دامنگیر آموزش شده و به بی‌تحرکی منجر شده است. در این سناریو به میزان پاسخ‌دهی به نیازهای جامعه و نیز دانشجویان توجه چندانی نمی‌شود و تنها عرضه آموزش مورد توجه است. راهبردهای پیشنهادی جهت سناریوهای گزارش‌شده در جدول شماره 4 گزارش شده‌اند.
بحث
هدف از این پژوهش پیروی از الگوی تحقیق پیشگامان حوزه برنامه‌ریزی راهبردی و مبنا قرار دادن روش سناریو در برنامه‌ریزی است. اگرچه بحث‌های علمی در این حوزه بسیار است؛ به‌ویژه اینکه چگونه می‌توان برنامه‌ریزی راهبردی و برنامه‌ریزی بر پایه سناریو را ازنظر تکنیکی و نظری به هم نزدیک کرد و در یک مجموعه برنامه‌ریزی به کار برد، اما هنوز ابهامات فراوانی وجود دارد. این پژوهش قدم کوچکی برای سیاستگذاری سناریوها از طریق یکی از تکنیک‌های برنامه‌ریزی راهبردی برداشته است. در پژوهش حاضر 5 عدم قطعیت به‌ترتیب مربوط به مسئله‌محور ساختن آموزش، تربیت فارغ‌التحصیلان حساس به مسائل اخلاق حرفه‌ای، ترویج شایستگی فرهنگی در آموزش، توزیع مناسب بودجه اختصاص داده‌شده در آموزش و استفاده گسترده از یادگیری الکترونیکی و آموزش از راه دور بودند. الوانی و مردانی در پژوهش خود با چشم‌انداز 20 ساله، به این نتیجه رسیدند که در طراحی الگوی توسعه آموزش عالی و بررســی میزان تأثیرگذاری سه عامل مدیریتی ـ‌سازمانی، فرهنگی‌ـ‌اجتماعی و جغرافیایی نسبت به دیگر عوامل از اهمیت بیشتری برخوردارند [19].
در این پژوهش 4 سناریو طراحی شد. سناریوی اول با تکیه بر آموزش مسئله‌محور طراحی شده است. در این سناریو هدف از آموزش پرستاری، تربیت افرادی است که در پایان دوره تحصیل از مغزی متفکر و توانا در استدلال و حل مسئله برخوردار باشند. به‌علاوه باید نقش ویژه‌ای برای دانشجو به‌عنوان رکن اصلی آموزش قائل بود و به او اجازه داد تا مسئولیت آموزش خود را به‌طور فعال بر عهده گیرد و از قالب نقش استاد -شاگردی سنتی خارج شود. در این سناریو تمرکز بر نیازسنجی و بررسی مسائل روز در طراحی برنامه آموزشی است. برنامه آموزشی مؤثر می‌بایست توجه ویژه‌ای به پرورش قدرت استدلال، خلاقیت، تفکر نقادانه، توانایی حل مسئله، به‌کارگیری مهارت‌های قبلی و آموزش مهارت‌ها داشته باشد. درنتیجه با طراحی آموزش بر پایه رویکرد مبتنی بر مسئله، با ایجاد فرصت‌های انتخاب، مبنی بر نیاز یادگیرنده، این امکان به وجود می‌آید که یادگیرنده در ساخت دانش، انتخاب هدف، تنظیم زمان و برنامه‌ریزی برای رسیدن به خودنظم‌دهی به‌صورت فعال عمل کند [18].
سناریوی دوم مبتنی بر اخلاق‌مداری است. یکی از دغدغه‌های مهم در آموزش پرستاری آموزش و مراقبت مبتنی بر اخلاقیات است. به همین دلیل تحول محیط‌های آموزشی و مراقبتی بر اساس ارزش‌های اخلاقی و حرفه‌ای پرستاری ضروری است. آموزش پرستاران باید به شیوه‌ای باشد که استقلال تفکر انتقادی، بازبودن ذهن و حساس بودن به دیگران را توسعه دهد [20]. برنامه درسی اخلاق پرستاری با رویکرد تلفیقی از راهبردهایی است که در این زمینه پیشنهاد می‌شود. منظور از راهبرد برنامه درسی اخلاق پرستاری با رویکرد تلفیقی این است که مباحث اخلاق پرستاری فقط منحصر به یک واحد درسی نشود و در متن سایر برنامه‌های درسی پرستاری ادغام شود و دانشجویان در تمامی مباحث تخصصی به‌صورت مصداقی و عینی با مباحث اخلاقی آن موضوع درسی نیز آشنا شوند. در همین راستا نتایج مطالعه‌ای که در دانشکده‌های پزشکی کشور انگلیس انجام شده است، نشان می‌دهد که 71 درصد از اساتید هیئت علمی روش تلفیقی آموزش اخلاق با دیگر بخش‌های برنامه درسی را یک نیاز اساسی معرفی کرده‌اند [21]. توجه به میزان یادگیری دانشجویان در روش فعلی آموزش اخلاق پرستاری، استفاده از روش‌های نوین آموزش اخلاق حرفه‌ای پرستاری و ارتقای دیدگاه اساتید و دانشجویان امور است که باید در آموزش اخلاق‌محور مورد توجه قرار گیرد. در ضمن فراهم کردن محیط‌های آموزشی و مراقبتی مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی و حرفه‌ای بومی در پرستاری ضرورتی اجتناب‌ناپذیر بوده که با انجام مطالعات بیشتر امکان‌پذیر است.
در سناریوی سوم استفاده گسترده از یادگیری الکترونیکی و آموزش از راه دور مطلوبیت نداشته و ناپایدار است. استفاده از روش‌های سنتی با حفظ وضعیت موجود ادامه دارد، یعنی ادامه روندها. یافته‌های پژوهش جمشیدی و همکاران نیز نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر آموزش عالی کشور در ابعاد کمی و کیفی رشد کرده است، اما نکته قابل تأمل این است که با وجود آن که ظرفیت‌سازی مناسبی در دانشگاه‌ها از بعد کمی صورت گرفته است، اما اغلب دانشگاه‌های کشور به سبک سنتی توسعه یافته‌اند و با شرایط زمان خود همگام نشده‌اند [22]. در این سناریو جامعه آموزشی از تولید علم غافل شده‌اند. جامعه ایران، به‌عنوان جامعه‌ای در حال گذار از سنتی به مدرن است و دارای دغدغه‌هایی نظیر احراز جایگاه مناسب از نظر علمی در منطقه و در جهان و نیز سهیم بودن در تولید دانش در عرصه جهانی می‌باشد. در این راستا، اهتمام ویژه‌ای بر روی کارکردهای پژوهشی و فناوری شده است تا بتوان علم اکتساب‌شده در کشور را به محصول تبدیل کرد. درحقیقت تبدیل علم به محصول، به‌عنوان موضوع اصلی کنونی جامعه ایران بوده و تلاش‌های بی‌شائبه‌ای در این زمینه در حال صورت گرفتن است. در این سناریو این ناپایداری مربوط به ساختار دانشگاه است. در پژوهش جرجانی و همکاران نیز بسترسازی، ایجاد زیرساخت و آمادگی برای حصول پزشکی فرادقیق و سلامت دیجیتالی از الزامات و راهبردهای اصلی برای دستیابی به آینده مطلوب در گستره علوم پزشکی ایران معرفی شده‌اند [23].
در سناریوی چهارم حمایت مالی به اندازه کافی از آموزش صورت نمی‌گیرد و سیستم آموزشی سیستم بسته‌ای خواهد بود. در پژوهش مهدی نیز که با تمرکز بر آینده نگاری آموزش عالی در ایران انجام شده است، به مدیریت مالی دانشگاه با افزایش درآمدها و منابع مالی متنوع و کاهش هزینه‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های دانشگاه سرآمد اشاره شده است [24]. در پژوهش اصغری و همکاران نیز تأمین مالی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر سناریوی آموزش عالی معرفی شد [25]. با پیشی گرفتن بار مالی توسعه آموزشی از توان مالی دولت، دولت ناگزیر است از دو جهت این مسئله را برطرف کند: یکی با جلب مشارکت بخش غیردولتی و دیگری از طریق ارتقاء سطح کارآیی نظام آموزشی. درنتیجه این تحول، اصول 3 گانه مالی آموزش یعنی کفایت، برابری-عدالت و کارآیی باید مد نظر قرار گیرد. باتوجه‌به بالا بودن هزینه آموزش، مدیران و برنامه‌ریزان آموزشی دانشگاه می‌توانند با واگذاری بخش‌های خدمات دانشجویی ازجمله امور خوابگاه‌ها، سلف سرویس و نقلیه از یک سو و استفاده از پرستاران با تجربه در بیمارستان‌ها به‌عنوان مربی حق‌التدریس در کاهش هزینه‌های نیروی انسانی که سهم اصلی هزینه‌ها را به خود اختصاص می‌دهد، گام‌های مؤثری را انجام دهند.
یکی از بزرگترین محدودیت‌های این پژوهش، لزوم مشارکت نخبگان در تمامی مراحل پژوهش بوده است. سخت بودن دسترسی به نخبگان و بررسی تمامی یافته‌ها توسط آنان، مدت زمان انجام پژوهش را بسیار طولانی کرد. نقطه قوت این پژوهش، بدیع بودن آن ازنظر بررسی پیشران‌ها و روندهای آموزش پرستاری با استفاده از تعداد زیادی از اساتید صاحبنظر و تدوین سناریوهای آموزش پرستاری ایران در دوره کارشناسی است.
نتیجه‌گیری
در پژوهش حاضر چهار سناریوی متفاوت طراحی شد. درنهایت هریک از این سناریوها باورپذیرند و هرکدام هم توانائی بالقوه تحقق دارند، اما اینکه کدام یک روی دهد، به برنامه‌ریزی‌های امروز بستگی دارد. سناریوها هیچ تجویزی برای خود آینده ندارند، بلکه فیلمی کوتاه از امکان‌هایی هستند که ممکن است رخ دهند. اینکه درنهایت در کدام مقصد فرود آییم، به انتخاب مسیر امروزمان بستگی دارد. این پژوهش واکاوی نتایج باورپذیر از اقدامات محتمل کنونی ماست. مرحله ششم این طرح تحقیقاتی که پایش و کنترل راهبردها است، مدتی پس از اجرای آن‌ها و در آینده صورت می‌گیرد، در این پژوهش انجام نشده است.
پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های بعدی این پایش به‌عنوان موضوعی برای تحقیق آتی در نظر گرفته شود. همچنین راهکارهای مدیریت هزینه‌های آموزش پرستاری می‌توانند موضوعی برای پژوهش‌های آتی باشند. پژوهش‌های بعدی می‌توانند شاخص‌های نشانگری برای این سناریوها به دست آورند. استفاده از روش‌های آینده نگاری مثل سناریو در نظام سلامت ملی ایران می‌تواند به منزله سیستم هشداردهنده‌ای برای آگاهی از فرصت‌ها و تهدیدها پیش از بحران به حساب آید. اگر فهم و تسلطی بر نحوه و شرایط پیاده‌سازی تکنیک‌ها به وجود آید، آنگاه می‌توان به مزیت سناریو نگاری در نظام سلامت امیدوار بود و زمینه‌ای برای جایگزین ساختن رویکرد پیشگیرانه به‌جای واکنش‌گری در سیاست‌های سلامت کشور ایجاد کرد.
برای ارتقای آینده آموزش پرستاری ایران، تشکیل یک کارگروه متخصص با مهارت‌های فنی سناریو نگاری جهت هماهنگی بیشتر در برنامه‌ریزی راهبردی رشته‌های تخصصی و فوق تخصصی و تدوین برنامه جامع برای اجرای صحیح تحقیقات آینده نگاری جهت جلوگیری از موازی کاری و تحمیل هزینه‌های مضاعف در آینده و استفاده از مشارکت‌کنندگانی که در تحقیق‌های سناریو نگاری شرکت کرند یا آشنایی قبلی با آن داشته باشند، توصیه می‌شود. مدیر و یا تصمیم‌گیرنده حوزه سلامت می‌تواند بخش جدی از پیامد تصمیم‌های مختلف را در قالب سناریوهای آینده تجربه و نقاط شکست آینده را از هم اکنون مشاهده کند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مقاله حاضر برگرفته از پژوهش مصوب مورخ 1400/3/4 که با کد اخلاق شماره IR.NASRME.REC.1400.095مرکز ملی تحقیقات راهبردی آموزش پزشکی (نصر) تصویب شده است. تمامی شرکت‌کنندگان پس از آگاهی از اهداف مطالعه فرم رضایت آگاهانه کتبی را امضا کردند. حفظ محرمانگی اطلاعات، رازداری و داشتن حق کناره گیری به مشارکت‌کنندگان از ادامه همکاری در هر زمان دلخواه از اصول رعایت شده پژوهش بودند.
حامی مالی
مقاله حاضر برگرفته از پژوهش مصوب با شماره : 992173 در شورای تخصصی مرکز ملی تحقیقات راهبردی آموزش پزشکی (نصر) است که حمایت مالی پژوهش را بر عهده دارد.
مشارکت نویسندگان
نگارش پورپوزال: منصوره سپهری‌نیا، عاطفه واعظی، فاطمه الحانی، سهیل نجفی مهری؛ تحلیل: عباس عبادی، علیرضا نیکبخت نصرآبادی، مسعود فلاحی خشکناب و فریده یغمایی؛ نگارش مقاله: محبوبه شالی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
تیم پژوهش از شرکت‌کننـدگان در ایـن مطالعـه و همچنین تمامی همکارانی که مـا را در انجـام ایـن پژوهش یاری کردند، تشکر و قدردانی می‌کنند.
References
1.Kelliher A, Byrne D. Design futures in action: Documenting experiential futures for participatory audiences. Futures. 2015; 70:36-47. [DOI:10.1016/j.futures.2014.12.004]
2.Schlossstein D, Byeongwon P. Comparing recent technology foresight studies in Korea and China:Towards foresight-minded governments? Foresight. 2006; 8(6):48-70. [DOI:10.1108/14636680610712531]
3.Ughetto E. Foresight as a Triple helix of industry, university, and government relations. Foresight. 2007; 5(9):14-22. [DOI:10.1108/14636680710821061]
4.Dall T, West T, Chakrabarti R. The complexities of physician supply and demand: Projections through 2025. London: IHS Inc.; 2015. [Link]
5.Gong Z, Wang H, Guo W, Gong Z, Wei G. Measuring trust in social networks based on linear uncertainty theory. Inf Sci. 2020; 508:154-72. [DOI:10.1016/j.ins.2019.08.055]
6.Oliver J, Parrett E. Managing future uncertainty: Reevaluating the role of scenario planning. Bus Horiz. 2018; 61(2):339-52. [DOI:10.1016/j.bushor.2017.11.013]
7.Bradfield R, Wright G, Burt G, Cairns G, van-der-Heijden K. The origins and evolution of scenario techniques in long range business planning. Futures. 2005; 37(8):795-812. [DOI:10.1016/j.futures.2005.01.003]
8.Yaghfori H, Hosseini A, Hosseini M. [Codification effective scenarios on tourism development with a perspective approach (case study: Kohgiluyeh and Boyer-Ahmad Province) (Persian)]. J Urban Tour. 2020; 7(1):107-27. [DOI:10.22059/JUT.2020.279237.632]
9.Saritas O, Smith JE. The big picture-trends, drivers, wild cards, discontinuities and weak signals. Futures. 2011; 43(3):292-312. [DOI:10.1016/j.futures.2010.11.007]
10.Schwartz P. The art of the long view: Planning for the future in an uncertain world. New York: Crown; 1996. [Link]
11.Schwenker B, Wulf T. Scenario-based strategic planning: Developing strategies in an uncertain world. In: Vernau K, Fuest K, Krys Ch, editors. Roland berger school of strategy and economics. Berlin: Springer; 2013. [DOI:10.1007/978-3-658-02875-6]
12.Hideg E. Theory and practice in the field of foresight. Foresight. 2007; 9(6):36-46. [DOI:10.1108/14636680710837299]
13.Nazari R, Shahvali J. [Strategic scenarios of health-based sport in Iran (Persian)]. J Sport Manag. 2022; 14(1):172-51. [DOI:10.22059/jsm.2020.300070.2444]
14.Sandelowski M, Barroso J. Toward a metasynthesis of qualitative findings on motherhood in HIV-positive women. Res Nurs Health. 2003; 26(2):153-70. [DOI:10.1002/nur.10072]
15.Alfred-Kreiner W. First digits’ shannon entropy. Entropy. 2022; 24(10):1413. [DOI:10.3390/e24101413] [PMID]
16.Zali N, Atrian F. [Presentation of tourism regional development scenarios based on the principles of futures studies (case: Hamadan Province) (Persian)]. Town Ctry Plan. 2016; 8(1):107-31.
17.Amer M, Daim T, Jetter A. A review of scenario planning. Futures. 2013; 46:23-40. [DOI:10.1016/j.futures.2012.10.003]
18.Rahbar F, Asl SE, Shahhoseini M, Niazi E. [Crude oil price scenario based on identifying key factors and analyzing the actors’ interactions (Persian)]. J Improv Manag. 2018; 11(4):93-135. [Link]
19.Alvani SM, Mardani M. [Designing patterns of higher education development in Iran’s 2025 Vision (Persian)]. Soc Dev Welfare Plann. 2013; 5(14):26-68. [Link]
20.Jafari H, Khaghanizade M, Nouri JM, Nir M . [Developmental strategies for nursing ethics education (Persian)]. Med Ethics J. 2017; 10(38):81-90. [DOI:10.21859/mej-103881]
21.Mattick K, Bligh J. Teaching and assessing medical ethics: Where are we now? J Med Ethics. 2006; 32(3):181-5. [DOI:10.1136/jme.2005.014597] [PMID]
22.Jamshidi R, Yadboroughi M, Rezaiee SJ. [Future changes in higher education and the vision of future universities (Persian)]. Educ Strategy Med Sci. 2018; 11(2):25. [Link]
23.Jorjani M, Moghaddamnia S, Assadi M, Ghanbari H, Fasihi-Harandi M, Nabipour I. [Strategies for the future of medicin in iran based on a scenario planning (Persian)]. Iran South Med J. 2022; 15(1):50-79. [DOI:10.52547/ismj.25.1.50]
24.Mahdi R.[ Future studies in higher education: The conditions and features of excelling universities in the future (Persian)]. Rahyaft. 2013; 23(55):79-90. [Link]
25.Asghari S, Akbarpour Shirazi M. [Presenting Iran’s future higher education scenarios using fuzzy cognitive maps (Persian)]. Q J Res Plann High Educ. 2023; 24(1):1-26. [Link]
26.Bohman DM, Borglin G. Student exchange for nursing students: Does it raise cultural awareness’? A descriptive, qualitative study. Nurse Educ Pract. 2014; 14(3):259-64. [DOI:10.1016/j.nepr.2013.11.006] [PMID]
27.Patterson BJ, Krouse AM. Competencies for leaders in nursing education. Nurs Educ Perspect. 2015; 36(2):76-82. [DOI:10.5480/13-1300] [PMID]
28.Moule P, Ward R, Lockyer L. Issues with e-learning in nursing and health education in the UK: Are new technologies being embraced in the teaching and learning environments? J Res Nurs. 2011; 16(1):77-90. [DOI:10.1177/1744987110370940]
29.Griffiths J, Speed S, Horne M, Keeley P. A caring professional attitude’: What service users and carers seek in graduate nurses and the challenge for educators. Nurse Educ Today. 2012; 32(2):121-7. [DOI:10.1016/j.nedt.2011.06.005] [PMID]
30.Muraraneza C, Mtshali NG. Drivers of transformation to competency-based nursing education in Rwanda. Int J Africa Nurs Sci. 2020; 13:100224. [DOI:10.1016/j.ijans.2020.100224]
31.Goddard L, Mackey S, Davidson PM. Functional clinical placements: A driver for change. Nurse Educ Today. 2010; 30(5):398-404. [DOI:10.1016/j.nedt.2009.09.012] [PMID]
32.Theobald K-A, Ramsbotham J. Inquiry-based learning and clinical reasoning scaffolds: An action research project to support undergraduate students’ learning to ‘think like a nurse. Nurse Educ Pract. 2019; 38:59-65. [DOI:10.1016/j.nepr.2019.05.018] [PMID]
33.Stenberg M, Bengtsson M, Mangrio E, Carlson E. Preceptors’ experiences of using structured learning activities as part of the peer learning model: A qualitative study. Nurse Educ Pract. 2020; 42:102668. [DOI:10.1016/j.nepr.2019.102668] [PMID]
متن کامل: (414 مشاهده)
مقدمه
آموزش پرستاری به‌دلیل گستردگی و اهمیتی که دارد، دارای عناصر بسیار مهم و پیچیده‌ای است. غفلت از رصد کردن تغییرات آینده آموزش پرستاری می‌تواند صدمات غیرقابل جبران و عمیقی به نتایج موردانتظار جامعه آموزش وارد کند. یکی از روش‌های رصد کردن آینده آموزش پرستاری، آینده نگاری است [1]. بیان تعریف مشخص و دقیق از آینده نگاری مشکل است، زیرا اولاً تفاوت در دیدگاه‌های افراد مختلف وجود دارد و هر فرد آینده نگاری را از حوزه موردعلاقه خود می‌نگرد؛ ثانیاً عمر کوتاه این دانش و سیر تجربه‌های گوناگون از این دانش باعث شده است مفهوم آینده نگاری پی‌درپی تغییر یابد. آینده نگاری باعث تقویـت ارتباطـات میـان دانشگاه‌ها، بخش‌های خصوصـی و نهادهای دولتی، ترسیم چشم‌اندازهای مطلـوب و امکـان‌پـذیر، اطلاع‌رسانی به تصمیم‌گیران، اولویت‌گـذاری، تقویـت نظام ملی نوآوری و شناسایی فرصت‌ها، تهدیدها و چالش‌ها جهت برنامه‌ریزی دقیق‌تر می‌شود [2, 3].
یکی از چالش‌های برنامه‌ریزی دقیق و کلان برای آینده، عدم قطعیت نهفته در آینده و تغییرات سریع در حوزه‌های مختلف در سلامت است [4]. میزان پیش‌بینی‌ناپذیر بودن تحولات و نتایج آینده و عدم درک آن با دانش فعلی را عدم قطعیت گویند [5]. ابزار قدرتمندی که می‌تواند از طریق آینده نگاری، محیط‌های رقابتی آینده را حدس بزند و به توسعه راهبرد بلندمدت حتی در محیط‌های با بیشترین عدم قطعیت بپردازد، ابزار برنامه‌ریزی سناریو است [6]. سناریوها توصیف برنامه‌ریزی آینده و رویدادهای ممکن در آن موقعیت‌ها هستند؛ به‌گونه‌ای که شخص بتواند از موقعیت کنونی خود به سوی آینده‌ای برنامه‌ریزی‌شده حرکت کند [7].
سناریو را نمی‌توان توصیف یک آینده خاص فرض کرد، بلکه توصیف مجموعه‌ای از شرایط ممکن آینده است. سناریونویسی، دارای تمرکز گسترده‌تر است که به‌صورت نظام‌مند، طیف عدم قطعیت‌های محیط را در نظر می‌گیرد. سناریو به معنای پیش‌بینی توصیفی از تصاویر نسبتاً عادی از زمان حال در آینده نیست. همچنین به معنای چشم‌انداز، یعنی آینده‌های مطلوب هم نیست. سناریو پاسخی مناسب به این سؤال است که چه اتفاقی ممکن است بیفتد؟ بنابراین، سناریو پیش‌بینی و چشم‌انداز نیست، چه این دو تمایل دارند خطرات را پنهان سازند. برعکس، سناریو مدیریت ریسک و مخاطره را ممکن می‌سازد [8].
سناریونویسی نه فقط ابزار برنامه‌ریزی، بلکه ابزار یادگیری مؤثر نیز هست. تفکر در سناریوها، به ما کمک می‌کند که منطق توسعه را دریابیم، نیروهای پیشران، روندها و چالش‌ها را بازشناسیم [8]. پیشران‌ها، مجموعه‌ای از نیروهای شکل‌دهنده به آینده‌اند که به‌صورت جهانی یا محلی بر آینده‌های مختلف تأثیر می‌گذارند. پیشران‌ها وظیفه پیش برندگی و حل چالش‌ها را به‌صورت هم‌زمان انجام می‌دهند. آموزش پرستاری برای توسعه و پایداری خود نیازمند پیشران‌هایی است تا بتواند در عصر پر تلاطم، موجودیت خود را حفظ کند. پیشران‌ها عوامل اصلی متشکل از چند روند هستند که باعث ایجاد تغییر در یک حوزه موردمطالعه می‌شوند [9].
آموزش پرستاری کشور ضمن برخورداری از چالش‌ها و بحران‌های متعدد، ظرفیت‌های متنوع و تا حدودی ناشناخته‌ای دارد. پیشران‌ها و روندهایی که در صورت شناسایی و به‌کارگیری می‌توانند بخشی از چالش‌های موجود را برطرف کنند. پژوهشی درزمینه شناسایی پیشران‌ها و سناریوهای آموزش پرستاری ایران که بتوان در این زمینه به آن استناد کرد، یافت نشد. ازاین‌رو پژوهش حاضر تلاش می‌کند تا عوامل کلیدی و پیشران‌های اصلی دخیل در آموزش پرستاری را شناسایی و سپس با طراحی سناریوهای مطلوب و محتمل در آینده، چهارچوب سیاستگذاری و برنامه‌ریزی انعطاف‌پذیر متناسب با شرایط را ارائه دهد که نقطه قوتی برای پژوهش حاضر است. پژوهش حاضر با هدف سناریونگاری آینده آموزش پرستاری ایران صورت گرفت.
روش
این مقاله قسمتی از گزارش منتج از طرح پژوهشی با محوریت آینده نگاری آموزش پرستاری ایران در دوره کارشناسی است و در بازه زمانی مهر سال 1401 تا خرداد سال 1402 صورت گرفته است. این تحقیق با ماهیت اکتشافی و با هدف شناخت آینده‌های پیشرو در عرصه آموزش پرستاری ایران انجام شد. فرایند پژوهش ازنظر ماهیت پژوهش کاربردی–توسعه‌ای، نحوه انجام پژوهش ترکیبی، پارادایم حاکم بر پژوهش تفسیری و رویکرد پژوهش استقرایی است. طبق نظر شوارتز که معتقد بود برنامه‌هایی با افق کمتر از 10سال، برنامه‌های استراتژیک محسوب می‌شوند و معتقد به انتخاب بازه‌های زمانی بیشتر از 10 سال برای پروژه‌های آینده نگاری بود [10] و همچنین دیدگاه شونکر و والف که معتقد بودند برنامه‌های سناریونگاری 20 ساله یا بیشتر، سازگاری با فرآیندهای برنامه‌ریزی استراتژیک ندارد و آن را توصیه نمی‌کنند [11]، بر این اساس تیم تحقیق تصمیم به انتخاب افق زمانی برای سال 1414 گرفت.
فرض آینده نگاری بر وجود گزینه‌های متعددی از آینده‌های ممکن و باورکردنی و محتمل است که از میان آن‌ها آینده مطلوب انتخاب و تصمیم گرفته می‌شود.
آینده‌های ممکن
شامل تمامی وضعیت‌های ممکن است که می‌تواند در آینده محقق شود. این طیف از آینده‌ها، مجموعه‌ای از تصاویری هستند که انسان برای آینده‌اش در نظر دارد و عمدتاً تخیلی و حاصل تصویرپردازی ذهن بشر است. این آینده‌ها، فراتر از دانش و علم بشر امروزی است.
آینده‌های باورکردنی
شامل مواردی است که براساس دانش فعلی بشر، امکان ظهور آن‌ها در آینده وجود دارد. برخلاف آینده‌های ممکن که متناقض با اصول و دانش فعلی بشر هستند، این آینده‌ها منطبق بر این اصول هستند. آینده‌های باورکردنی، زیرمجموعه‌ای از آینده‌های ممکن می‌باشند.
آینده‌های محتمل
به آینده‌هایی اشاره می‌کند که احتمالاً تحقق می‌یابند. این آینده‌ها زیرمجموعه‌هایی از آینده‌های باورکردنی هستند.
در سناریونویسی برای آینده، ترکیبی از آینده‌های ممکن، محتمل و باورکردنی، به‌عنوان آینده مطلوب ترسیم می‌شود [12]. در این پژوهش، رویکرد تحلیلی و پردازش نهایی یافته‌ها با استفاده از تحلیل روندها و عدم قطعیت‌ها و الگوی سناریونگاری تلفیقی صورت گرفته است (تصویر شماره 1) [13].
آموزش پرستاری به‌دلیل گستردگی و اهمیتی که دارد، دارای عناصر بسیار مهم و پیچیده‌ای است. غفلت از رصد کردن تغییرات آینده آموزش پرستاری می‌تواند صدمات غیرقابل جبران و عمیقی به نتایج موردانتظار جامعه آموزش وارد کند. یکی از روش‌های رصد کردن آینده آموزش پرستاری، آینده نگاری است [1]. بیان تعریف مشخص و دقیق از آینده نگاری مشکل است، زیرا اولاً تفاوت در دیدگاه‌های افراد مختلف وجود دارد و هر فرد آینده نگاری را از حوزه موردعلاقه خود می‌نگرد؛ ثانیاً عمر کوتاه این دانش و سیر تجربه‌های گوناگون از این دانش باعث شده است مفهوم آینده نگاری پی‌درپی تغییر یابد. آینده نگاری باعث تقویـت ارتباطـات میـان دانشگاه‌ها، بخش‌های خصوصـی و نهادهای دولتی، ترسیم چشم‌اندازهای مطلـوب و امکـان‌پـذیر، اطلاع‌رسانی به تصمیم‌گیران، اولویت‌گـذاری، تقویـت نظام ملی نوآوری و شناسایی فرصت‌ها، تهدیدها و چالش‌ها جهت برنامه‌ریزی دقیق‌تر می‌شود [2, 3].
یکی از چالش‌های برنامه‌ریزی دقیق و کلان برای آینده، عدم قطعیت نهفته در آینده و تغییرات سریع در حوزه‌های مختلف در سلامت است [4]. میزان پیش‌بینی‌ناپذیر بودن تحولات و نتایج آینده و عدم درک آن با دانش فعلی را عدم قطعیت گویند [5]. ابزار قدرتمندی که می‌تواند از طریق آینده نگاری، محیط‌های رقابتی آینده را حدس بزند و به توسعه راهبرد بلندمدت حتی در محیط‌های با بیشترین عدم قطعیت بپردازد، ابزار برنامه‌ریزی سناریو است [6]. سناریوها توصیف برنامه‌ریزی آینده و رویدادهای ممکن در آن موقعیت‌ها هستند؛ به‌گونه‌ای که شخص بتواند از موقعیت کنونی خود به سوی آینده‌ای برنامه‌ریزی‌شده حرکت کند [7].
سناریو را نمی‌توان توصیف یک آینده خاص فرض کرد، بلکه توصیف مجموعه‌ای از شرایط ممکن آینده است. سناریونویسی، دارای تمرکز گسترده‌تر است که به‌صورت نظام‌مند، طیف عدم قطعیت‌های محیط را در نظر می‌گیرد. سناریو به معنای پیش‌بینی توصیفی از تصاویر نسبتاً عادی از زمان حال در آینده نیست. همچنین به معنای چشم‌انداز، یعنی آینده‌های مطلوب هم نیست. سناریو پاسخی مناسب به این سؤال است که چه اتفاقی ممکن است بیفتد؟ بنابراین، سناریو پیش‌بینی و چشم‌انداز نیست، چه این دو تمایل دارند خطرات را پنهان سازند. برعکس، سناریو مدیریت ریسک و مخاطره را ممکن می‌سازد [8].
سناریونویسی نه فقط ابزار برنامه‌ریزی، بلکه ابزار یادگیری مؤثر نیز هست. تفکر در سناریوها، به ما کمک می‌کند که منطق توسعه را دریابیم، نیروهای پیشران، روندها و چالش‌ها را بازشناسیم [8]. پیشران‌ها، مجموعه‌ای از نیروهای شکل‌دهنده به آینده‌اند که به‌صورت جهانی یا محلی بر آینده‌های مختلف تأثیر می‌گذارند. پیشران‌ها وظیفه پیش برندگی و حل چالش‌ها را به‌صورت هم‌زمان انجام می‌دهند. آموزش پرستاری برای توسعه و پایداری خود نیازمند پیشران‌هایی است تا بتواند در عصر پر تلاطم، موجودیت خود را حفظ کند. پیشران‌ها عوامل اصلی متشکل از چند روند هستند که باعث ایجاد تغییر در یک حوزه موردمطالعه می‌شوند [9].
آموزش پرستاری کشور ضمن برخورداری از چالش‌ها و بحران‌های متعدد، ظرفیت‌های متنوع و تا حدودی ناشناخته‌ای دارد. پیشران‌ها و روندهایی که در صورت شناسایی و به‌کارگیری می‌توانند بخشی از چالش‌های موجود را برطرف کنند. پژوهشی درزمینه شناسایی پیشران‌ها و سناریوهای آموزش پرستاری ایران که بتوان در این زمینه به آن استناد کرد، یافت نشد. ازاین‌رو پژوهش حاضر تلاش می‌کند تا عوامل کلیدی و پیشران‌های اصلی دخیل در آموزش پرستاری را شناسایی و سپس با طراحی سناریوهای مطلوب و محتمل در آینده، چهارچوب سیاستگذاری و برنامه‌ریزی انعطاف‌پذیر متناسب با شرایط را ارائه دهد که نقطه قوتی برای پژوهش حاضر است. پژوهش حاضر با هدف سناریونگاری آینده آموزش پرستاری ایران صورت گرفت.
روش
این مقاله قسمتی از گزارش منتج از طرح پژوهشی با محوریت آینده نگاری آموزش پرستاری ایران در دوره کارشناسی است و در بازه زمانی مهر سال 1401 تا خرداد سال 1402 صورت گرفته است. این تحقیق با ماهیت اکتشافی و با هدف شناخت آینده‌های پیشرو در عرصه آموزش پرستاری ایران انجام شد. فرایند پژوهش ازنظر ماهیت پژوهش کاربردی–توسعه‌ای، نحوه انجام پژوهش ترکیبی، پارادایم حاکم بر پژوهش تفسیری و رویکرد پژوهش استقرایی است. طبق نظر شوارتز که معتقد بود برنامه‌هایی با افق کمتر از 10سال، برنامه‌های استراتژیک محسوب می‌شوند و معتقد به انتخاب بازه‌های زمانی بیشتر از 10 سال برای پروژه‌های آینده نگاری بود [10] و همچنین دیدگاه شونکر و والف که معتقد بودند برنامه‌های سناریونگاری 20 ساله یا بیشتر، سازگاری با فرآیندهای برنامه‌ریزی استراتژیک ندارد و آن را توصیه نمی‌کنند [11]، بر این اساس تیم تحقیق تصمیم به انتخاب افق زمانی برای سال 1414 گرفت.
فرض آینده نگاری بر وجود گزینه‌های متعددی از آینده‌های ممکن و باورکردنی و محتمل است که از میان آن‌ها آینده مطلوب انتخاب و تصمیم گرفته می‌شود.
آینده‌های ممکن
شامل تمامی وضعیت‌های ممکن است که می‌تواند در آینده محقق شود. این طیف از آینده‌ها، مجموعه‌ای از تصاویری هستند که انسان برای آینده‌اش در نظر دارد و عمدتاً تخیلی و حاصل تصویرپردازی ذهن بشر است. این آینده‌ها، فراتر از دانش و علم بشر امروزی است.
آینده‌های باورکردنی
شامل مواردی است که براساس دانش فعلی بشر، امکان ظهور آن‌ها در آینده وجود دارد. برخلاف آینده‌های ممکن که متناقض با اصول و دانش فعلی بشر هستند، این آینده‌ها منطبق بر این اصول هستند. آینده‌های باورکردنی، زیرمجموعه‌ای از آینده‌های ممکن می‌باشند.
آینده‌های محتمل
به آینده‌هایی اشاره می‌کند که احتمالاً تحقق می‌یابند. این آینده‌ها زیرمجموعه‌هایی از آینده‌های باورکردنی هستند.
در سناریونویسی برای آینده، ترکیبی از آینده‌های ممکن، محتمل و باورکردنی، به‌عنوان آینده مطلوب ترسیم می‌شود [12]. در این پژوهش، رویکرد تحلیلی و پردازش نهایی یافته‌ها با استفاده از تحلیل روندها و عدم قطعیت‌ها و الگوی سناریونگاری تلفیقی صورت گرفته است (تصویر شماره 1) [13].
مرحله اول
مرحله اول این روش شناسائی عوامل کلیدی، پیشران‌ها و روندهاست. جهت رسیدن به این هدف به‌ترتیب از سه گام فراترکیب، مصاحبه و روش دلفی استفاده شد.
گام اول: فراترکیب
در گام اول از فراترکیب استفاده شد. فراترکیب، متمرکز بر مطالعات کیفی است و برای یکپارچه‌سازی چندین مطالعه برای ایجاد یافته‌های جامع و تفسیری صورت می‌گیرد. به این منظور از روش 7 مرحله‌ای سندلوسکی و باروسو استفاده شد [14] که شامل مراحل تنظیم سؤال پژوهش، مرور ادبیات به شکل سیستماتیک، جست‌وجو و انتخاب مقاله‌های مناسب، استخراج اطلاعات از مقاله‌ها، تجزیهوتحلیل و ترکیب یافته‌های کیفی، کنترل کیفیت و ارائه یافته‌ها است. جهت پاسخ‌دهی به این سؤال که «پیشران‌های اصلی و روندهای آموزش پرستاری ایران چیست؟» تمامی مقـالات کیفی مـرتبط موجـود درپایگـاه‌هـای اطلاعـاتی پابمد، ساینس‌دایرکت، گوگل‌اسکالر، سینال، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی و مگیران بدون محدوده زمانی مورد جست‌وجو قـرار گرفتنـد. جهت جست‌وجو از واژه‌های آموزش پرستاری، آموزش عالی، پیشران و روند به فارسی و انگلیسی در عنوان و چکیده مقالات استفاده شد. معیار ورود، دسترسی به فایل متن کامل مقاله در نظر گرفته شد. مقالات ازنظر عنوان، چکیده، محتوا و کیفیت روش پژوهش با چک لیست پژوهشگر ساخته مورد ارزیابی قرار گرفتند.
گام دوم: مصاحبه
در گام دوم از مصاحبه نیمه ساختاریافته استفاده شد. مشارکت‌کنندگان به طریقه مبتنی بر هدف از بین اساتید پرستاری انتخاب شدند. معیار ورود شامل داشتن سابقه مدیریت امور اجرائی (معاونت آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، مدیر گروه، ریاست دانشکده) و آموزش در آموزش پرستاری ایران بود. پژوهش در این مرحله با این سؤال ادامه پیدا کرد: «از دیدگاه شما پیشران‌ها و روندهای آموزش دوره کارشناسی پرستاری کدام هستند؟» جهت پیشبرد مصاحبه‌ها از سؤالات اکتشافی جهت بررسی عمیق‌تر تجربیات استفاده شد. در این قسمت تا مرحله اشباع داده، از 17 نفر از اساتید پرستاری (2 استاد، 6 دانشیار، 6 استادیار و 3 مربی) با متوسط سابقه بالینی 1/2±16 سال و متوسط سابقه مدیریتی 3/1±6 سال مصاحبه انجام شد. مصاحبه‌ها با توافق مشارکت‌کنندگان به‌صورت تلفنی و حضوری ( در دفتر محل کار مشارکت‌کننده) انجام شدند. درکل 23 مصاحبه با متوسط 25-30 دقیقه انجام شد. 15 مورد از مصاحبه‌ها از طریق تلفن صورت گرفت و باقی مصاحبه‌ها به‌صورت حضوری انجام شدند.
جهت تحلیل محتوای کدها از روش انتروپی شانون استفاده شد [15]. ابتدا پیام برحسب مقوله‌ها به تناسب هر پاسخگو در قالب فراوانی شمارش شد و سپس با استفاده از بار اطلاعاتی هر مقوله، درجه اهمیت هریک محاسبه شد [15]. براین‌اساس، میزان پشتیبانی پژوهش‌های گذشته از یافته‌های این پژوهش به‌صورت آماری نشان داده می‌شود. برای محاسبه بار اطلاعاتی عدم اطمینان و ضریب اهمیت از فرمول‌های شماره 1 و 2 استفاده شد.
برای محاسبه وزن هریک از مفاهیم، مجموع وزن کدهای آن مفهوم محاسبه شد و براساس وزن‌های به‌دست‌آمده رتبه‌بندی صورت گرفت.
گام سوم: روش دلفی
در گام سوم جهت تأیید و ارزشگذاری پیشران‌های شناسائی‌شده از روش دلفی برای ایجاد توافق استفاده شد. به طریقه نمونه‌گیری هدفمند تعداد 30 نفر شامل متخصصین پرستاری (اعضای بورد پرستاری و معاونین آموزشی و مدیران گروه‌های پرستاری در کلیه دانشکده‌های پرستاری دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور) در پژوهش شرکت کردند. گزارشی از پیشران‌ها و روندهای به‌دست‌آمده از مرحله قبل همراه با مختصری از روش پژوهش و اهداف پژوهشی برای اعضا فرستاده شد. جهت ارزشگذاری از امتیازدهی به‌صورت صفر تا 5 استفاده شد. این روند در 3 دور متوالی از پست الکترونیکی و مراجعه حضوری ادامه پیدا کرد.
مرحله دوم
در مرحله دوم پرسش‌نامه طراحی‌شده براساس عوامل کلیدی، در اختیار 30 نفر از خبرگان قرار گرفت. این حجم از نمونه براساس توافق تیم پژوهش و تعداد صاحبنظران دردسترس که معیارهای ورود را داشتند، انتخاب شدند. معیارهای ورود برای تمامی خبرگان شامل داشتن سابقه تدریس و فعالیت اجرائی در آموزش پرستاری ایران بود. از افرادی که در مرحله مصاحبه و دلفی شرکت کرده بودند در گروه خبرگان استفاده نشد تا تجربیات افراد بیشتری در پژوهش به کار گرفته شود. از خبرگان درخواست شد تا به هر عامل براساس میزان تأثیرگذاری که می‌تواند بر آینده آموزش پرستاری داشته باشد، از عدد 1 به منزله ضعیف تا عدد 10 به منزله قوی و همچنین به درجه عدم قطعیت مرتبط با آن عامل از عدد 1 به منزله کم تا عدد 10 به منزله زیاد، امتیاز دهند.[13]. خروجی این مرحله، شناسایی فهرستی از عوامل تأثیرگذار بر آموزش پرستاری ایران بود که به نوعی محرک تغییرات آینده به حساب می‌آیند و آن را شکل می‌دهند (تصویر شماره 2).
مرحله سوم
در مرحله سوم روندهای مرتبط بررسی و ارزیابی شدند. ابزار مورداستفاده در این مرحله، نمودار تأثیر/عدم قطعیت است [13]. این نمودار به‌عنوان راه حلی برای ساختاردهی و اولویت‌بندی تعداد بسیار زیاد متغیرهای ورودی در رویکردهای برنامه‌ریزی سناریو است. ماتریس تأثیر/عدم قطعیت، دارای دو بعد است؛ عدم قطعیت‌ها روی محور افقی و توان بالقوه تأثیرگذاری بر عملکرد آینده روی محور عمودی نشان داده می‌شوند. هریک از عوامل براساس امتیازهایی که از حیث پتانسیل‌های تأثیرگذاری و درجه عدم قطعیت گرفتند، جایگاه را در ماتریس پیدا می‌کنند. نمودار تأثیر/عدم قطعیت به سه بخش عوامل کم اهمیت، روندها و عدم قطعیت‌های بحرانی تقسیم می‌شود.
مرحله چهارم
در مرحله چهارم سناریوها بر مبنای عدم قطعیت کلیدی شناسایی‌شده در مرحله قبل توسعه یافتند. در این مرحله از نرم‌افزار سناریو ویزارد استفاده شد که برای انجام محاسبات پیچیده سناریونویسی طراحی شده است. پس از انتخاب عوامل کلیدی، هریک از عوامل به وضعیت‌های مختلف طبقه‌بندی شدند و این وضعیت‌ها برای تمام عوامل کلیدی به‌صورت یک ماتریس در اختیار متخصصین و کارشناسان (اسـاتید پرسـتاری، مدیـران آموزشـی، بـرد پرســتاری و معاونیــن آموزشــی دانشــکده‌هــای پرســتاری) قرار گرفت. در این پرسش‌نامه، وضعیت‌ها می‌توانند تأثیرگذاری منفی را نیز نشان دهند و اعداد پرسش‌نامه از 3 تا 3 متغیر است. روش تحلیلی این نرم‌افزار به CIB معروف است و هدف آن بهینه‌سازی و قابل اطمینان کردن سناریوهای انتخاب‌شده است [16]. پس از تعیین عدم قطعیت‌ها و تعیین حالات مختلف، اقدام به تهیه سبد سناریو برای 5 عامل کلیدی شد (جدول شماره 1).
به این ترتیب که برای هریک از عوامل، سه فرض خوش‌بینانه، بینابین و بدبینانه در نظر گرفته شد (جدول شماره 2).
بنابراین درمجموع 15 فرض احتمالی طراحی شد. فرض‌های مطرح‌شده، تصاویری از آینده‌های ممکن و باورپذیر پیش روی آموزش پرستاری را متصور می‌شود که فرض خوش‌بینانه بیانگر بهترین حالت، فرض بینابین بیانگر ادامه روند فعلی و حفظ وضع موجود و درنهایت فرض بدبینانه بیانگر نامناسب‌ترین وضعیت پیشروی عوامل کلیدی مؤثر می‌باشد. علاوه‌بر آن در این مرحله، وضعیت‌های مطلوب و ایستا (فرض‌هایی که راکد هستند و نیاز به بررسی و پیگیری دارند) در این مرحله مشخص شدند. براساس وضعیت‌های احتمالی پیش روی آموزش پرستاری در افق 1414، ماتریس متقاطع 15 تایی به‌صورت پرسش‌نامه‌ای همراه با راهنمای نحوه پاسخگویی، در اختیار کارشناسان قرار گرفت. سناریوهایی که دارای همبستگی درونی و اثرات تقویتی بیشتری بین عناصر خود هستند به‌عنوان سناریوهای برتر معرفی شدند. استفاده از طیف عددی مذکور به‌دلیل ساختار نرم‌افزار سناریو ویزارد است که این طیف را در ورودی دریافت می‌کند.
درخصوص اثرگذاری نیز، عدد 3- به معنی کمترین اثرگذاری/اثرپذیری، عدد صفر بی‌تأثیر و عدد 3+ به معنی بیشترین اثرگذاری/اثرپذیری است. داده‌های جمع‌آوری‌شده از این مرحله، جهت تجزیهوتحلیل وارد نرم‌افزار سناریو ویزارد شد. از نسخه 4/11 که در سال 2014 منتشر شده است، استفاده شد.
مرحله پنجم
در مرحله پنجم راهبردها و گزینه‌های مشخص برای هریک از سناریوها باتوجه‌به نظرات خبرگان (اسـاتید پرسـتاری، مدیـران آموزشـی، بـرد پرســتاری و معاونیــن آموزشــی دانشــکده‌هــای پرســتاری) تعریف شد و مجموعه اقدام‌های اجرایی مشخص، توسعه یافتند. در این مرحله سناریوهای طراحی‌شده توسط نرم‌افزار بررسی شدند و سناریوهای انتخاب‌شده با خلاصه‌ای از مراحل کار و هدف برای خبرگان ارسال شدند و در مورد هر سناریو جدولی برای ارائه راهبردها در اختیار آنان قرار گرفت. از خبرگان درخواست شد تا در مورد هر سناریو راهبردهای پیشنهادی خود را بنویسند. پس از بررسی راهبردهای ارائه‌شده و بررسی آن توسط تیم پژوهش، اطلاعات جدول راهبردها مشخص شدند (جدول شماره 3).
مرحله ششم
در مرحله ششم، هدف اصلی پایش تغییرات ناشی از استفاده از سناریوها و توسعه‌های مربوط به راهبردهاست [13] ابزار مورد استفاده در این مرحله، اتاق کنترل سناریوهاست. ازآنجاکه پایش و کنترل راهبردها، مدتی پس از اجرای آن‌ها و در آینده صورت می‌گیرد، در این پژوهش به این مرحله پرداخته نمی‌شود.
یافته‌ها
در مرحله فراترکیب، پس از جست‌وجوی اینترنتی، تعداد 723 مقاله بررسی شد که از میان آن‌ها 9 مقاله برای تجزیهوتحلیل نهایی استفاده شدند. در پایان این مرحله، پژوهشگر 127 کد را شناسایی کرد که باتوجه‌به هدف پژوهش و همچنین بنا به نزدیکی معنایی و تنها تفاوت لفظی بین برخی از کدها، کدها ادغام و با عنوان مشترک آورده شدند. درنهایت 24 کد استخراج شد. در مرحله بعد، با در نظر گرفتن مفهوم هریک از این کدها، آن‌ها در یک مفهوم مشابه دسته‌بندی شدند. جهت ارزیابی کیفیت، نتایج در اختیار یکی از خبرگان قرار گرفت تا به‌وسیله شاخص کاپا مورد بررسی قرار گیرد. با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 16 در سطح معناداری 0/05، این ضریب برابر با 0/83 به دست آمد که نشان از پایایی مناسب کدها دارد.
در مرحله مصاحبه نیز 356 کد به دست آمد. یافته‌های حاصل از تحلیل محتوا با استفاده از انتروپی شانون دسته‌بندی شدند و نتایج جهت توافق و تأیید وارد مرحله بعد شد (جدول شماره 4).
در گام سوم صاحبنظران و خبرگان، بر روی 6 پیشران اصلی و 31 روند در آموزش پرستاری ایران و میزان اهمیت آنان توافق کردند. برای محاسبه میزان توافق یا هماهنگی افراد نمونه، بر روی هریک از پیشران‌ها و روندهای آن‌ها، از ضریب توافق کندال استفاده شد. ضریب توافق کندال برای پاسخ‌های افراد نمونه در دور سوم 0/82 به دست آمد که نشان‌دهنده اتفاق‌نظر قوی میان افراد نمونه است. سیاست‌های توانمندسازی (با پیشران‌های بهره‌گیری از اینترنت و طراحی نظام‌های آموزشی با انعطاف بیشتر، انعطاف بیشتر به این معناست که نظام آموزشی در برابر هماهنگ شدن با تغییرات نیاز آموزشی روز جامعه انعطاف بیشتری داشته باشد)، سیاست‌های ساختاری (با پیشران‌های ارتقاء شیوه‌ها و راهکارهای مدیریت و تضمین کیفیت)، سیاست‌های فراسازمانی (با پیشران قرار گرفتن در مسیر جهانی شدن و سیاست‌های ارزشی مثل توسعه اخلاق و فرهنگ‌مداری) به‌ترتیب مهم‌ترین پیشران‌های آموزش پرستاری ایران معرفی شدند.
در مرحله دوم عوامل تأثیرگذار و عدم قطعیت‌ها باتوجه‌به نمره‌دهی خبرگان، شناسایی شدند. بالاترین نمره‌ها به‌ترتیب مربوط به مسئله‌محور ساختن آموزش، تربیت فارغ‌التحصیلان حساس به مسائل اخلاق حرفه‌ای، ترویج شایستگی فرهنگی در آموزش، توزیع مناسب بودجه اختصاص داده‌شده در آموزش و استفاده گسترده از یادگیری الکترونیکی و آموزش از راه دور بودند (جدول شماره 2). در مرحله سوم با استفاده از نمودار تأثیر/عدم قطعیت، عدم قطعیت‌های بحرانی مشخص شدند. مسئله‌محور ساختن آموزش و تربیت فارغ‌التحصیلان حساس به مسائل اخلاق حرفه‌ای، دو عدم قطعیت کلیدی با بالاترین نمره بودند که اساس توسعه سناریوها در مرحله بعد هستند (تصویر شماره 2).
در مرحله چهارم، باتوجه‌به وسعت ماتریس و اندازه آن به ابعاد 15×15 سناریوهای قوی (محتمل): 4 سناریو، سناریوهایی با سازگاری بالا (سناریوهای باورکردنی): 12 سناریو و سناریوهای ضعیف (سناریوهای ممکن): 220 سناریو گزارش شد. سناریوهای ضعیف ممکن در این پژوهش 220 سناریو بودند که امکان برنامه‌ریزی برای آنان وجود ندارد و صرفاً جنبه آماری دارد.
این نرم‌افزار هیچ تأکیدی بر انتخاب سناریوها از طیف‌های گوناگون ندارد و تنها براساس روابط منفی و مثبت بین عوامل که توسط کارشناسان امر ارزشگذاری شده است، اقدام به استخراج سناریو می‌کند. بنابراین سناریوهای استخراج‌شده می‌توانند کاملاً مطلوب یا کاملاً بحرانی باشند. درواقع سناریوهای پیش‌گفت براساس منطق و الگوریتم تحلیل‌گر نرم‌افزار سناریو ویزارد طراحی می‌شوند. به این ترتیب 2 سناریو شرایط امیدوارکننده و مطلوب (سناریوی اول و دوم)، 1 سناریو شرایط بینابین (سناریوی سوم) و 1 سناریوی دیگر، شرایط بحرانی (سناریوی چهارم) را نشان می‌دهند.
اعتبار سناریوها از 4 منظر امکان‌پذیری (سناریوها باید ممکن و شدنی باشند)، سازگاری درونی (استدلال و متغیرهای مختلف یک سناریو باید با هم سازگار بوده و متناقص نباشند)، سودمندی (هر سناریو باید تصویری از آینده ارائه دهد و در تصمیم‌گیری‌ها مفید باشد) و تمایز (سناریوها باید از هم متمایز و قابل تشخیص باشند) بررسی شدند [17]. تمایز بین سناریوها از دیدگاه خبرگان قابل قبول بود. آن‌ها امکان‌پذیری و سودمندی سناریوهای اول و دوم را بیشتر از سناریوهای چهارم و سوم ارزیابی کردند.
گزینش نام برای هر سناریو بخشی اجباری از سناریونگاری نیست، اما نام‌ها می‌توانند به شناخت تفکیکی سناریوها و برقراری ارتباط مناسب‌تر با آن‌ها کمک کنند. انتخاب نام برای سناریو فرمول و قاعده ثابتی ندارد و براساس نظرات کیفی کارشناسان انجام شده است [18]. براین‌اساس 4 سناریوی مسئله‌محور، اخلاق‌مدار، حفظ وضع موجود و سیستم آموزشی بسته برای آموزش پرستاری ایران گزارش شدند.
برای ارائه تصویری روشن از نتایج به‌دست‌آمده، سناریوهای تدوین‌شده به‌صورت خلاصه بدین قرار است:
سناریوی اول
قوی‌ترین سناریو با رویکرد مبتنی بر مسئله‌محور بودن آموزش پرستاری
این سناریو مهم‌ترین و محتمل‌ترین سناریوی پیش روی آموزش پرستاری است و اگرچه شامل تمام اهداف و آرمان‌های مطلوب آن نیست، اما حاکی از وجود روندهای مثبت در جهت تحقق آن‌هاست. در این سناریو حالت بحرانی وجود ندارد و عامل متمایزکننده آن، تفاوت در میزان حالات مطلوب و ایستا است. همچنین ازنظر فراوانی، این سناریو تعداد زیاد وضعیت‌های مطلوب را به خود اختصاص داده است؛ به‌طوری‌که 90 درصد از فرض‌های مطلوب و 80 درصد از فرض‌های ایستا را دربر دارد. در این سناریو اعتقاد بر این است که آموزش باید بر مبنای مسائل روز دنیا باشد وگرنه محکوم به شکست است. در این سناریو تأکید بر مسئله‌محوری است و توجه ویژه‌ای به پرورش قدرت استدلال، خلاقیت، تفکر نقادانه، توانایی حل مسئله، به‌کارگیری مهارت‌های قبلی و آموزش مهارت‌ها دارد. در این سناریو دانشگاه با تربیت افرادی که مهارت حل مسئله را از ابتدای آموزش آموخته‌اند، با بررسی مسائل روز مثل بیماری‌های نوپدید، کسب‌وکار و مراقبتهای نوین، سعی در ارتقای آموزش پرستاری دارد. این سناریو در تنظیم روش‌های تدریس و طرح دوره‌ها بر مبنای مسئله‌محوری دارای مطلوبیت کامل متناسب با اهداف آموزش پرستاری است و در سایر عوامل، اگرچه دارای مطلوبیت نسبی بر روندهای حاکم است، اما برآورنده تمام اهداف آموزشی نیست و برای رسیدن به آن، باید برنامه‌ریزی‌های جدید و آسیب‌شناسی جدی از روندها صورت گیرد.
سناریوی دوم
بهترین سناریوی محتمل و مبتنی بر اخلاق‌مداری
این سناریو، بیشترین حالت کاملاً مطلوب را نسبت به سایر سناریوها دارد. مطلوبیت و حرکت براساس ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی افراد است. در حال حاضر، آنچه برای آموزش پرستاری مطلوب محسوب می‌شود، آموزش و مراقبت مبتنی بر اخلاق‌مداری است. در صورتی که دانشگاه بتواند تا افق چشم‌انداز به اهداف تعریف‌شده دست یابد و مأموریت‌های خود را به مطلوب‌ترین شکل انجام دهد، دارای وضعیت مطلوبیت کامل است. نقاط ضعف و قوت این سناریو، همانند سناریوی اول و جهت‌گیری‌های کلان نیز همانند آن بوده و سناریو دوم، صرفاً در بخش‌های تکیه بر ارزش‌های اخلاقی شخصی فراگیر به مرحله مطلوب رسیده است. این سناریو از بین تمام سناریوهای باور کردنی و محتمل، مطلوب‌ترین سناریوی آموزش پرستاری است.
سناریوی سوم
محتمل‌ترین حالت نامطلوب، حفظ وضع موجود
در این سناریو، 7 شرط کاملاً بحرانی و بسیار نامطلوب، 2 وضعیت ناپایدار بلاتکلیفی و 5 وضعیت در آستانه بحران است. مجموع این وضعیت را باید نامطلوب، رکود و بروز تدریجی بحران‌های آموزشی و مراقبتی نامید. در این سناریو استفاده گسترده از یادگیری الکترونیکی و آموزش از راه دور مطلوبیت نداشته است. برنامه و نرم‌افزارهای کاربردهای سیار ازجمله فناوری‌هایی هستند که در تسهیل دسترسی به آموزش نقش بسزایی دارند، درحالی‌که دانشجویان با استفاده از تلفن همراه و رایانه‌های قابل حمل بتوانند با دانشگاه محل تحصیل خود ارتباطی پیوسته و دائمی داشته باشند، استفاده از این فناوری‌ها موجب سهولت کار استادان نیز خواهد شد.
در این سناریو استفاده از روند حاضر و تکیه بیشتر بر آموزش سنتی دیده می‌شود. این سناریو بیشتر متأثر از وضعیت ساختار دانشگاه است. در این سناریو این سؤال مطرح است که آموزش پرستاری چگونه می‌تواند به نیازهای همواره در حال تغییر آموزشی و مراقبتی به‌روز جامعه پاسخگو باشد و در عین حال هویت خود را نیز حفظ کند؟ پاسخ به این سؤال رسالت اصلی دانشگاه است و با بررسی و تجدید نظر در ساختار آموزشی می‌توان به آن دست یافت. در غیر این صورت، ضعف در تحقق انتظارات جامعه و فراگیر و تلاش فراوان در این مسیر سبب می‌شود که از کارکرد تولید علم هم غفلت شود و دانشگاه‌ها روزبه‌روز ازنظر تولید دانش درمانده شوند.
سناریو چهارم
بدترین حالت‌های محتمل، سیستم آموزشی بسته در پرستاری
سناریو چهارم در 3 مورد از عوامل کلیدی (عوامل 1 و 5 و 4 ) (جدول شماره 2) در شرایط بحرانی کامل است و در آن سیستم هیچ علائم مثبتی از تحرک و پویایی دیده نمی‌شود، به‌طوری‌که فاقد فرض مطلوب، 100 درصد فرض ایستا و 100 درصد فرض بحرانی می‌باشد. درنتیجه این سناریو نشان‌دهنده وضعیت بحرانی پیش روی آموزش پرستاری است که در صورت وقوع، آموزش پرستاری را با چالش‌های عدیده‌ای در مسیر دستیابی به اهداف و رسالت آن مواجه می‌سازد. در این سناریو حمایت مالی به اندازه کافی از آموزش صورت نمی‌گیرد، سیستم آموزشی سیستم بسته‌ای خواهد بود که ارتباطی با بخش گسترده‌ای از جامعه ندارد. جنبه منفی فناوری‌های جدید دامنگیر آموزش شده و به بی‌تحرکی منجر شده است. در این سناریو به میزان پاسخ‌دهی به نیازهای جامعه و نیز دانشجویان توجه چندانی نمی‌شود و تنها عرضه آموزش مورد توجه است. راهبردهای پیشنهادی جهت سناریوهای گزارش‌شده در جدول شماره 4 گزارش شده‌اند.
بحث
هدف از این پژوهش پیروی از الگوی تحقیق پیشگامان حوزه برنامه‌ریزی راهبردی و مبنا قرار دادن روش سناریو در برنامه‌ریزی است. اگرچه بحث‌های علمی در این حوزه بسیار است؛ به‌ویژه اینکه چگونه می‌توان برنامه‌ریزی راهبردی و برنامه‌ریزی بر پایه سناریو را ازنظر تکنیکی و نظری به هم نزدیک کرد و در یک مجموعه برنامه‌ریزی به کار برد، اما هنوز ابهامات فراوانی وجود دارد. این پژوهش قدم کوچکی برای سیاستگذاری سناریوها از طریق یکی از تکنیک‌های برنامه‌ریزی راهبردی برداشته است. در پژوهش حاضر 5 عدم قطعیت به‌ترتیب مربوط به مسئله‌محور ساختن آموزش، تربیت فارغ‌التحصیلان حساس به مسائل اخلاق حرفه‌ای، ترویج شایستگی فرهنگی در آموزش، توزیع مناسب بودجه اختصاص داده‌شده در آموزش و استفاده گسترده از یادگیری الکترونیکی و آموزش از راه دور بودند. الوانی و مردانی در پژوهش خود با چشم‌انداز 20 ساله، به این نتیجه رسیدند که در طراحی الگوی توسعه آموزش عالی و بررســی میزان تأثیرگذاری سه عامل مدیریتی ـ‌سازمانی، فرهنگی‌ـ‌اجتماعی و جغرافیایی نسبت به دیگر عوامل از اهمیت بیشتری برخوردارند [19].
در این پژوهش 4 سناریو طراحی شد. سناریوی اول با تکیه بر آموزش مسئله‌محور طراحی شده است. در این سناریو هدف از آموزش پرستاری، تربیت افرادی است که در پایان دوره تحصیل از مغزی متفکر و توانا در استدلال و حل مسئله برخوردار باشند. به‌علاوه باید نقش ویژه‌ای برای دانشجو به‌عنوان رکن اصلی آموزش قائل بود و به او اجازه داد تا مسئولیت آموزش خود را به‌طور فعال بر عهده گیرد و از قالب نقش استاد -شاگردی سنتی خارج شود. در این سناریو تمرکز بر نیازسنجی و بررسی مسائل روز در طراحی برنامه آموزشی است. برنامه آموزشی مؤثر می‌بایست توجه ویژه‌ای به پرورش قدرت استدلال، خلاقیت، تفکر نقادانه، توانایی حل مسئله، به‌کارگیری مهارت‌های قبلی و آموزش مهارت‌ها داشته باشد. درنتیجه با طراحی آموزش بر پایه رویکرد مبتنی بر مسئله، با ایجاد فرصت‌های انتخاب، مبنی بر نیاز یادگیرنده، این امکان به وجود می‌آید که یادگیرنده در ساخت دانش، انتخاب هدف، تنظیم زمان و برنامه‌ریزی برای رسیدن به خودنظم‌دهی به‌صورت فعال عمل کند [18].
سناریوی دوم مبتنی بر اخلاق‌مداری است. یکی از دغدغه‌های مهم در آموزش پرستاری آموزش و مراقبت مبتنی بر اخلاقیات است. به همین دلیل تحول محیط‌های آموزشی و مراقبتی بر اساس ارزش‌های اخلاقی و حرفه‌ای پرستاری ضروری است. آموزش پرستاران باید به شیوه‌ای باشد که استقلال تفکر انتقادی، بازبودن ذهن و حساس بودن به دیگران را توسعه دهد [20]. برنامه درسی اخلاق پرستاری با رویکرد تلفیقی از راهبردهایی است که در این زمینه پیشنهاد می‌شود. منظور از راهبرد برنامه درسی اخلاق پرستاری با رویکرد تلفیقی این است که مباحث اخلاق پرستاری فقط منحصر به یک واحد درسی نشود و در متن سایر برنامه‌های درسی پرستاری ادغام شود و دانشجویان در تمامی مباحث تخصصی به‌صورت مصداقی و عینی با مباحث اخلاقی آن موضوع درسی نیز آشنا شوند. در همین راستا نتایج مطالعه‌ای که در دانشکده‌های پزشکی کشور انگلیس انجام شده است، نشان می‌دهد که 71 درصد از اساتید هیئت علمی روش تلفیقی آموزش اخلاق با دیگر بخش‌های برنامه درسی را یک نیاز اساسی معرفی کرده‌اند [21]. توجه به میزان یادگیری دانشجویان در روش فعلی آموزش اخلاق پرستاری، استفاده از روش‌های نوین آموزش اخلاق حرفه‌ای پرستاری و ارتقای دیدگاه اساتید و دانشجویان امور است که باید در آموزش اخلاق‌محور مورد توجه قرار گیرد. در ضمن فراهم کردن محیط‌های آموزشی و مراقبتی مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی و حرفه‌ای بومی در پرستاری ضرورتی اجتناب‌ناپذیر بوده که با انجام مطالعات بیشتر امکان‌پذیر است.
در سناریوی سوم استفاده گسترده از یادگیری الکترونیکی و آموزش از راه دور مطلوبیت نداشته و ناپایدار است. استفاده از روش‌های سنتی با حفظ وضعیت موجود ادامه دارد، یعنی ادامه روندها. یافته‌های پژوهش جمشیدی و همکاران نیز نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر آموزش عالی کشور در ابعاد کمی و کیفی رشد کرده است، اما نکته قابل تأمل این است که با وجود آن که ظرفیت‌سازی مناسبی در دانشگاه‌ها از بعد کمی صورت گرفته است، اما اغلب دانشگاه‌های کشور به سبک سنتی توسعه یافته‌اند و با شرایط زمان خود همگام نشده‌اند [22]. در این سناریو جامعه آموزشی از تولید علم غافل شده‌اند. جامعه ایران، به‌عنوان جامعه‌ای در حال گذار از سنتی به مدرن است و دارای دغدغه‌هایی نظیر احراز جایگاه مناسب از نظر علمی در منطقه و در جهان و نیز سهیم بودن در تولید دانش در عرصه جهانی می‌باشد. در این راستا، اهتمام ویژه‌ای بر روی کارکردهای پژوهشی و فناوری شده است تا بتوان علم اکتساب‌شده در کشور را به محصول تبدیل کرد. درحقیقت تبدیل علم به محصول، به‌عنوان موضوع اصلی کنونی جامعه ایران بوده و تلاش‌های بی‌شائبه‌ای در این زمینه در حال صورت گرفتن است. در این سناریو این ناپایداری مربوط به ساختار دانشگاه است. در پژوهش جرجانی و همکاران نیز بسترسازی، ایجاد زیرساخت و آمادگی برای حصول پزشکی فرادقیق و سلامت دیجیتالی از الزامات و راهبردهای اصلی برای دستیابی به آینده مطلوب در گستره علوم پزشکی ایران معرفی شده‌اند [23].
در سناریوی چهارم حمایت مالی به اندازه کافی از آموزش صورت نمی‌گیرد و سیستم آموزشی سیستم بسته‌ای خواهد بود. در پژوهش مهدی نیز که با تمرکز بر آینده نگاری آموزش عالی در ایران انجام شده است، به مدیریت مالی دانشگاه با افزایش درآمدها و منابع مالی متنوع و کاهش هزینه‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های دانشگاه سرآمد اشاره شده است [24]. در پژوهش اصغری و همکاران نیز تأمین مالی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر سناریوی آموزش عالی معرفی شد [25]. با پیشی گرفتن بار مالی توسعه آموزشی از توان مالی دولت، دولت ناگزیر است از دو جهت این مسئله را برطرف کند: یکی با جلب مشارکت بخش غیردولتی و دیگری از طریق ارتقاء سطح کارآیی نظام آموزشی. درنتیجه این تحول، اصول 3 گانه مالی آموزش یعنی کفایت، برابری-عدالت و کارآیی باید مد نظر قرار گیرد. باتوجه‌به بالا بودن هزینه آموزش، مدیران و برنامه‌ریزان آموزشی دانشگاه می‌توانند با واگذاری بخش‌های خدمات دانشجویی ازجمله امور خوابگاه‌ها، سلف سرویس و نقلیه از یک سو و استفاده از پرستاران با تجربه در بیمارستان‌ها به‌عنوان مربی حق‌التدریس در کاهش هزینه‌های نیروی انسانی که سهم اصلی هزینه‌ها را به خود اختصاص می‌دهد، گام‌های مؤثری را انجام دهند.
یکی از بزرگترین محدودیت‌های این پژوهش، لزوم مشارکت نخبگان در تمامی مراحل پژوهش بوده است. سخت بودن دسترسی به نخبگان و بررسی تمامی یافته‌ها توسط آنان، مدت زمان انجام پژوهش را بسیار طولانی کرد. نقطه قوت این پژوهش، بدیع بودن آن ازنظر بررسی پیشران‌ها و روندهای آموزش پرستاری با استفاده از تعداد زیادی از اساتید صاحبنظر و تدوین سناریوهای آموزش پرستاری ایران در دوره کارشناسی است.
نتیجه‌گیری
در پژوهش حاضر چهار سناریوی متفاوت طراحی شد. درنهایت هریک از این سناریوها باورپذیرند و هرکدام هم توانائی بالقوه تحقق دارند، اما اینکه کدام یک روی دهد، به برنامه‌ریزی‌های امروز بستگی دارد. سناریوها هیچ تجویزی برای خود آینده ندارند، بلکه فیلمی کوتاه از امکان‌هایی هستند که ممکن است رخ دهند. اینکه درنهایت در کدام مقصد فرود آییم، به انتخاب مسیر امروزمان بستگی دارد. این پژوهش واکاوی نتایج باورپذیر از اقدامات محتمل کنونی ماست. مرحله ششم این طرح تحقیقاتی که پایش و کنترل راهبردها است، مدتی پس از اجرای آن‌ها و در آینده صورت می‌گیرد، در این پژوهش انجام نشده است.
پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های بعدی این پایش به‌عنوان موضوعی برای تحقیق آتی در نظر گرفته شود. همچنین راهکارهای مدیریت هزینه‌های آموزش پرستاری می‌توانند موضوعی برای پژوهش‌های آتی باشند. پژوهش‌های بعدی می‌توانند شاخص‌های نشانگری برای این سناریوها به دست آورند. استفاده از روش‌های آینده نگاری مثل سناریو در نظام سلامت ملی ایران می‌تواند به منزله سیستم هشداردهنده‌ای برای آگاهی از فرصت‌ها و تهدیدها پیش از بحران به حساب آید. اگر فهم و تسلطی بر نحوه و شرایط پیاده‌سازی تکنیک‌ها به وجود آید، آنگاه می‌توان به مزیت سناریو نگاری در نظام سلامت امیدوار بود و زمینه‌ای برای جایگزین ساختن رویکرد پیشگیرانه به‌جای واکنش‌گری در سیاست‌های سلامت کشور ایجاد کرد.
برای ارتقای آینده آموزش پرستاری ایران، تشکیل یک کارگروه متخصص با مهارت‌های فنی سناریو نگاری جهت هماهنگی بیشتر در برنامه‌ریزی راهبردی رشته‌های تخصصی و فوق تخصصی و تدوین برنامه جامع برای اجرای صحیح تحقیقات آینده نگاری جهت جلوگیری از موازی کاری و تحمیل هزینه‌های مضاعف در آینده و استفاده از مشارکت‌کنندگانی که در تحقیق‌های سناریو نگاری شرکت کرند یا آشنایی قبلی با آن داشته باشند، توصیه می‌شود. مدیر و یا تصمیم‌گیرنده حوزه سلامت می‌تواند بخش جدی از پیامد تصمیم‌های مختلف را در قالب سناریوهای آینده تجربه و نقاط شکست آینده را از هم اکنون مشاهده کند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مقاله حاضر برگرفته از پژوهش مصوب مورخ 1400/3/4 که با کد اخلاق شماره IR.NASRME.REC.1400.095مرکز ملی تحقیقات راهبردی آموزش پزشکی (نصر) تصویب شده است. تمامی شرکت‌کنندگان پس از آگاهی از اهداف مطالعه فرم رضایت آگاهانه کتبی را امضا کردند. حفظ محرمانگی اطلاعات، رازداری و داشتن حق کناره گیری به مشارکت‌کنندگان از ادامه همکاری در هر زمان دلخواه از اصول رعایت شده پژوهش بودند.
حامی مالی
مقاله حاضر برگرفته از پژوهش مصوب با شماره : 992173 در شورای تخصصی مرکز ملی تحقیقات راهبردی آموزش پزشکی (نصر) است که حمایت مالی پژوهش را بر عهده دارد.
مشارکت نویسندگان
نگارش پورپوزال: منصوره سپهری‌نیا، عاطفه واعظی، فاطمه الحانی، سهیل نجفی مهری؛ تحلیل: عباس عبادی، علیرضا نیکبخت نصرآبادی، مسعود فلاحی خشکناب و فریده یغمایی؛ نگارش مقاله: محبوبه شالی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
تیم پژوهش از شرکت‌کننـدگان در ایـن مطالعـه و همچنین تمامی همکارانی که مـا را در انجـام ایـن پژوهش یاری کردند، تشکر و قدردانی می‌کنند.
References
1.Kelliher A, Byrne D. Design futures in action: Documenting experiential futures for participatory audiences. Futures. 2015; 70:36-47. [DOI:10.1016/j.futures.2014.12.004]
2.Schlossstein D, Byeongwon P. Comparing recent technology foresight studies in Korea and China:Towards foresight-minded governments? Foresight. 2006; 8(6):48-70. [DOI:10.1108/14636680610712531]
3.Ughetto E. Foresight as a Triple helix of industry, university, and government relations. Foresight. 2007; 5(9):14-22. [DOI:10.1108/14636680710821061]
4.Dall T, West T, Chakrabarti R. The complexities of physician supply and demand: Projections through 2025. London: IHS Inc.; 2015. [Link]
5.Gong Z, Wang H, Guo W, Gong Z, Wei G. Measuring trust in social networks based on linear uncertainty theory. Inf Sci. 2020; 508:154-72. [DOI:10.1016/j.ins.2019.08.055]
6.Oliver J, Parrett E. Managing future uncertainty: Reevaluating the role of scenario planning. Bus Horiz. 2018; 61(2):339-52. [DOI:10.1016/j.bushor.2017.11.013]
7.Bradfield R, Wright G, Burt G, Cairns G, van-der-Heijden K. The origins and evolution of scenario techniques in long range business planning. Futures. 2005; 37(8):795-812. [DOI:10.1016/j.futures.2005.01.003]
8.Yaghfori H, Hosseini A, Hosseini M. [Codification effective scenarios on tourism development with a perspective approach (case study: Kohgiluyeh and Boyer-Ahmad Province) (Persian)]. J Urban Tour. 2020; 7(1):107-27. [DOI:10.22059/JUT.2020.279237.632]
9.Saritas O, Smith JE. The big picture-trends, drivers, wild cards, discontinuities and weak signals. Futures. 2011; 43(3):292-312. [DOI:10.1016/j.futures.2010.11.007]
10.Schwartz P. The art of the long view: Planning for the future in an uncertain world. New York: Crown; 1996. [Link]
11.Schwenker B, Wulf T. Scenario-based strategic planning: Developing strategies in an uncertain world. In: Vernau K, Fuest K, Krys Ch, editors. Roland berger school of strategy and economics. Berlin: Springer; 2013. [DOI:10.1007/978-3-658-02875-6]
12.Hideg E. Theory and practice in the field of foresight. Foresight. 2007; 9(6):36-46. [DOI:10.1108/14636680710837299]
13.Nazari R, Shahvali J. [Strategic scenarios of health-based sport in Iran (Persian)]. J Sport Manag. 2022; 14(1):172-51. [DOI:10.22059/jsm.2020.300070.2444]
14.Sandelowski M, Barroso J. Toward a metasynthesis of qualitative findings on motherhood in HIV-positive women. Res Nurs Health. 2003; 26(2):153-70. [DOI:10.1002/nur.10072]
15.Alfred-Kreiner W. First digits’ shannon entropy. Entropy. 2022; 24(10):1413. [DOI:10.3390/e24101413] [PMID]
16.Zali N, Atrian F. [Presentation of tourism regional development scenarios based on the principles of futures studies (case: Hamadan Province) (Persian)]. Town Ctry Plan. 2016; 8(1):107-31.
17.Amer M, Daim T, Jetter A. A review of scenario planning. Futures. 2013; 46:23-40. [DOI:10.1016/j.futures.2012.10.003]
18.Rahbar F, Asl SE, Shahhoseini M, Niazi E. [Crude oil price scenario based on identifying key factors and analyzing the actors’ interactions (Persian)]. J Improv Manag. 2018; 11(4):93-135. [Link]
19.Alvani SM, Mardani M. [Designing patterns of higher education development in Iran’s 2025 Vision (Persian)]. Soc Dev Welfare Plann. 2013; 5(14):26-68. [Link]
20.Jafari H, Khaghanizade M, Nouri JM, Nir M . [Developmental strategies for nursing ethics education (Persian)]. Med Ethics J. 2017; 10(38):81-90. [DOI:10.21859/mej-103881]
21.Mattick K, Bligh J. Teaching and assessing medical ethics: Where are we now? J Med Ethics. 2006; 32(3):181-5. [DOI:10.1136/jme.2005.014597] [PMID]
22.Jamshidi R, Yadboroughi M, Rezaiee SJ. [Future changes in higher education and the vision of future universities (Persian)]. Educ Strategy Med Sci. 2018; 11(2):25. [Link]
23.Jorjani M, Moghaddamnia S, Assadi M, Ghanbari H, Fasihi-Harandi M, Nabipour I. [Strategies for the future of medicin in iran based on a scenario planning (Persian)]. Iran South Med J. 2022; 15(1):50-79. [DOI:10.52547/ismj.25.1.50]
24.Mahdi R.[ Future studies in higher education: The conditions and features of excelling universities in the future (Persian)]. Rahyaft. 2013; 23(55):79-90. [Link]
25.Asghari S, Akbarpour Shirazi M. [Presenting Iran’s future higher education scenarios using fuzzy cognitive maps (Persian)]. Q J Res Plann High Educ. 2023; 24(1):1-26. [Link]
26.Bohman DM, Borglin G. Student exchange for nursing students: Does it raise cultural awareness’? A descriptive, qualitative study. Nurse Educ Pract. 2014; 14(3):259-64. [DOI:10.1016/j.nepr.2013.11.006] [PMID]
27.Patterson BJ, Krouse AM. Competencies for leaders in nursing education. Nurs Educ Perspect. 2015; 36(2):76-82. [DOI:10.5480/13-1300] [PMID]
28.Moule P, Ward R, Lockyer L. Issues with e-learning in nursing and health education in the UK: Are new technologies being embraced in the teaching and learning environments? J Res Nurs. 2011; 16(1):77-90. [DOI:10.1177/1744987110370940]
29.Griffiths J, Speed S, Horne M, Keeley P. A caring professional attitude’: What service users and carers seek in graduate nurses and the challenge for educators. Nurse Educ Today. 2012; 32(2):121-7. [DOI:10.1016/j.nedt.2011.06.005] [PMID]
30.Muraraneza C, Mtshali NG. Drivers of transformation to competency-based nursing education in Rwanda. Int J Africa Nurs Sci. 2020; 13:100224. [DOI:10.1016/j.ijans.2020.100224]
31.Goddard L, Mackey S, Davidson PM. Functional clinical placements: A driver for change. Nurse Educ Today. 2010; 30(5):398-404. [DOI:10.1016/j.nedt.2009.09.012] [PMID]
32.Theobald K-A, Ramsbotham J. Inquiry-based learning and clinical reasoning scaffolds: An action research project to support undergraduate students’ learning to ‘think like a nurse. Nurse Educ Pract. 2019; 38:59-65. [DOI:10.1016/j.nepr.2019.05.018] [PMID]
33.Stenberg M, Bengtsson M, Mangrio E, Carlson E. Preceptors’ experiences of using structured learning activities as part of the peer learning model: A qualitative study. Nurse Educ Pract. 2020; 42:102668. [DOI:10.1016/j.nepr.2019.102668] [PMID]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
