جلد 35، شماره 138 - ( آبان 1401 )
جلد 35 شماره 138 صفحات 359-346 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Bagheri Sheykhangafshe F, Fathi-Ashtiani A, Savabi Niri V, Sarlak N, Deldari Alamdari M. Comparison of Post-traumatic Stress, Burnout, and Psychological Disorders in Nurses With and Without COVID-19. IJN 2022; 35 (138) :346-359
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3506-fa.html
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3506-fa.html
باقری شیخانگفشه فرزین، فتحی آشتیانی علی، صوابی نیری وحید، سرلک نیلوفر، دلداری علمداری مهدیه. مقایسه استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی در پرستاران با و بدون ابتلا به کووید-19. نشریه پرستاری ایران. 1401; 35 (138) :346-359
فرزین باقری شیخانگفشه1 
، علی فتحی آشتیانی 2، وحید صوابی نیری3 ، نیلوفر سرلک4 ، مهدیه دلداری علمداری3
، علی فتحی آشتیانی 2، وحید صوابی نیری3 ، نیلوفر سرلک4 ، مهدیه دلداری علمداری3
1- گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
2- گروه روانشناسی بالینی، مرکز تحقیقات علوم رفتاری، دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله(عج)، تهران، ایران. ،afa1337@gmail.com & fathi@bmsu.ac.ir
3- گروه روانشناسی بالینی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران.
4- گروه روانشناسی عمومی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، پردیس تحصیلات تکمیلی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
2- گروه روانشناسی بالینی، مرکز تحقیقات علوم رفتاری، دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله(عج)، تهران، ایران. ،
3- گروه روانشناسی بالینی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران.
4- گروه روانشناسی عمومی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، پردیس تحصیلات تکمیلی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 6246 kb]
(486 دریافت)
| چکیده (HTML) (2213 مشاهده)
References
متن کامل: (505 مشاهده)
مقدمه
کووید-19 برای اولین‌بار در تاریخ 17 دسامبر 2019 در شهر ووهان کشور چین شیوع یافت و در 11 مارس 2020 طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی به‌عنوان یک بیماری همه‌گیر در سطح جهانی معرفی شد [1]. از 23 مارس 2020، این ویروس کشنده در کمترین زمان ممکن در سراسر جهان گسترش یافت. گسترش این ویروس ناشناخته در سطح جهانی آن‌چنان پرسرعت بود که به‌عنوان بزرگ‌ترین تهدید سلامت عمومی افراد در سال 2020 شناخته شد [2]. در طی شیوع کووید-19 پرستاران به‌صورت شبانه‌روزی فعالیت کردند، درمان قطعی برای کووید-19 نداشتند و با چالش‌هایی روبه‌رو شدند که قبلاً آن‌ها را تجربه نکرده بودند [3]؛ به همین دلیل ممکن است سلامتی روانی این افراد دچار آسیب‌های متعددی شود [4]. درواقع، حجم زیاد کار، شب‌کاری، کمبود تجهیزات، ترس از آلوده شدن به کووید-19 و انتقال آن به خانواده و بستگان، شاهد مرگ بیماران بودن و جدا شدن طولانی از خانواده می‌تواند به بروز اختلالات روان‌شناختی مانند اختلال استرس پس از ضربه در پرستاران منجر شود [5].
اختلال استرس پس از ضربه یک اختلال روانی است که به‌طور بالقوه به دنبال یک اتفاق که فرد تجربه کرده یا شاهد آن بوده است یا به‌دلیل مواجه شدن با تهدید زندگی وی یا آسیب جدی در اثر ترس، اضطراب و تنش اتفاق می‌افتد [6]. پرستاران از جمله افرادی هستند که در معرض خطر این اختلال قرار دارند [7]. پرستاران با حوادث تروماتیک تهدیدکننده سلامتی در محل کار و نیز با حوادثی مواجه می‌شوند که در آن به بیمارانشان آسیب یا صدمه جدی وارد شده یا تهدید به مرگ شده‌اند، اما خطری خود آن‌ها را تهدید نمی‌کند که در ادبیات روانشناسی از این حوادث تحت عنوان ترومای مشاهده‌شده یاد می‌شود [8]. گاهی ماهیت شغل افراد طوری است که بیشتر در شرایط استرس‌زا قرار می‌گیرند که توانایی اجتناب از آن را ندارند و مجبور به تحمل آن هستند. همین امر استرس شدیدی بر آن‌ها وارد می‌سازد و قرار گرفتن در چنین شرایطی نیز خطر بروز نشانگان استرس پس از ضربه را افزایش می‌دهد [9]. شیوع کووید-19 نیز استرس و اضطراب زیادی را برای پرستارانی که در خط مقدم مبارزه با کووید-19 بودند، همراه داشت [10].
موون و همکاران [11] استرس پس از ضربه و عوامل مرتبط با آن در پرستاران بخش کووید-19 را بررسی کردند. میانگین استرس پس از ضربه 68/20 بود. 36/7 درصد از پرستاران در سطوح بالایی از خطر ابتلا به استرس پس از ضربه بودند. پرستاران زن کم‌سابقه در معرض خطر بیشتری قرار داشتند. در مطالعه‌ای دیگر، رانیری و همکاران [12] به بررسی عوامل پیش‌بینی‌کننده استرس پس از ضربه در پرستاران طی شیوع کووید-19 پرداختند. نتایج به‌دست‌آمده همبستگی مثبتی بین اضطراب و استرس پس از ضربه مشخص کرد. همچنین پرستارانی که در بخش ویژه کووید-19 فعالیت می‌کردند از استرس بیشتری برخوردار بودند.
پرستاران به‌علت طبیعت طاقت‌فرسای مراقبت از بیماران و بالا بودن انتظارات عاطفی بیماران از آن‌ها، به‌عنوان گروهی که در معرض خطر بالایی ازنظر فرسودگی شغلی قرار دارند، شناخته شده‌اند [13]. فرسودگی شغلی به‌وسیله خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و کاهش کفایت شخصی مشخص می‌شود. دلایل بالا بودن فرسودگی شغلی در پرستاران را می‌توان ناشی از حجم کار زیاد، ساعات کاری زیاد، نیروی انسانی ناکافی، تماس مداوم با افراد بیمار و مواجهه با مرگ‌و‌میر آن‌ها، نوبت‌های کاری در گردش و وجود مشکلات ناشی از تعامل با سایر همکاران دانست [14]. فرسودگی شغلی پرستار، بیشتر از هر عامل دیگری، روند بهبودی بیمار را تحت تأثیر قرار می‌دهد و باعث کاهش بازده کاری پرستاران، تغییرات جسمی و رفتاری در آن‌ها، کاهش کمیت و کیفیت خدمات ارائه‌شده به بیماران و به دنبال آن نارضایتی از خدمات پرستاری می‌شود [15].
خستگی عاطفی محوری‌ترین علامت فرسودگی شغلی است. زمانی که فرد دچار خستگی عاطفی می‌شود، احساس می‌کند که تحت فشار قرار دارد و منابع هیجانی او تخلیه شده است. از طرفی دیگر، مسخ شخصیت هنگامی اتفاق می‌افتد که فرد به اشخاصی که دریافت‌کنندگان خدمات مراقبتی هستند، پاسخ منفی می‌دهد. کاهش احساس عملکرد شخصی زمانی اتفاق می‌افتد که احساس شایستگی و درگیری فرد با مردم کاهش می‌یابد [16]. بررسی‌های انجام‌شده در طی شیوع کووید-19 نیز حاکی از افزایش فرسودگی شغلی در میان پرستاران بود [17, 18]. در همین زمینه، مارتینز لوپز و همکاران [19] به بررسی فرسودگی شغلی در بین پرستاران بخش بیماران مبتلا به کووید-19 پرداختند. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد 53/8 درصد دارای خستگی عاطفی بودند، 1/35 درصد مسخ شخصیت داشتند، 6/6 درصد از پرستاران نیز موفقیت شخصی پایینی گزارش کردند. فریتاس و همکاران [20] به پیش‌بینی فرسودگی شغلی پرستاران بخش مراقبتهای ویژه کووید-19 پرداختند. طبق نتایج به‌دست‌آمده فرسودگی شغلی در 5/25 درصد از پرستاران مشاهده شد. در این میان سن بالای 36 سال، مصرف دخانیات و الکل، اضافه‌کاری و سابقه شغلی بالاتر به افزایش فرسودگی شغلی در پرستاران منجر می‌شد.
در مطالعه مورات و همکاران [21] میزان استرس، افسردگی و فرسودگی شغلی پرستاران بخش کووید-19 بررسی شد. یافته‌های این مطالعه نشان داد پرستاران خانم باسابقه، از فرسودگی شغلی بالاتری برخوردار بودند. همچنین پرستارانی که دارای استرس و افسردگی بیشتری بودند، فرسودگی شغلی بالاتری را تجربه می‌کردند.
پریشانی روان‌شناختی، توصیف حالتی است که شخص ازنظر هیجانی دچار مشکل می‌شود و سطوحی از کارکرد طبیعی فرد مختل می‌شود. این حالات معمولاً با نشانه‌های استرس، اضطراب و افسردگی مشخص می‌شود [22]. عوامل متعددی مانند سابقه بیماری زمینه‌ای، جنسیت، سن و سطح تحصیلات پایین می‌توانند پریشانی روان‌شناختی در شرایط آشفته و تنش‌زا را پیش‌بینی کنند [23]. شیوع کووید-19 و همچنین تدابیر و قوانین سختگیرانه برای کنترل آن، باعث تغییراتی در سبک زندگی، تعاملات اجتماعی و شغلی پرستاران شد که به‌خودی‌خود موجب افزایش پریشانی روان‌شناختی آن‌ها شده است [24]. در این راستا، ژنگ و همکاران [25] به بررسی عوامل مرتبط با شیوع افسردگی، اضطراب و استرس در بین پرستاران طی همه‌گیری کووید-19 پرداختند. طبق نتایج مشخص شد 15/4، 32/6 و 18 درصد از پرستاران بهترتیب دارای افسردگی، اضطراب و استرس بودند.
همچنین فعالیت در بخش ویژه کرونایی موجب کاهش سلامت روانی پرستاران می‌شد. در مطالعه ژو و همکاران [26] به بررسی شیوع افسردگی و اضطراب در کادر درمانی بیمارستان‌ها طی همه‌گیری کووید-19 پرداخته شد. بررسی‌ها نشان داد شیوع اضطراب و افسردگی در پزشکان بهترتیب 11/4 و 45/6 درصد بود. در پرستاران میزان شیوع افسردگی و اضطراب بهترتیب 27/9 و 43 درصد گزارش شد. همچنین سابقه ابتلا به اختلالات روان‌شناختی و زن بودن به‌عنوان یک عامل زمینه‌ای برای بروز افسردگی و اضطراب شناخته شد.
پس از گذشت نزدیک به 3 سال از شیوع کووید-19 همچنان شاهد جهش و گسترش این ویروس کشنده در سطح جهان هستیم. ازآنجایی‌که پرستاران جزو اولین گروه‌هایی بودند که در خط مقدم مبارزه با کووید-19 قرار گرفتند، آسیب‌های روان‌شناختی و جسمانی زیادی را متحمل شدند. درواقع، بسیاری از پرستاران ماه‌های زیادی را از خانواده و دوستان خود دور بودند، ترس زیادی از کووید-19 داشتند، شاهد مرگ بیماران خود بودند، فشار کاری زیادی را تجربه می‌کردند و نمی‌دانستند چه زمانی این همه‌گیری به پایان می‌رسد [2 ,3 ,4 ,5]. از سویی دیگر، قبل از واکسیناسیون سراسری و در موج اول تا چهارم کووید-19 این دیدگاه وجود داشت که ابتلا به کووید-19 خطر مرگ را در سنین مختلف افزایش می‌دهد. همین موضوع باعث شد بسیاری از پرستاران با اضطراب زیادی در محیط کاری خود فعالیت کنند.
در همین زمینه، پژوهش حاضر با هدف بررسی استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی در پرستاران با و بدون ابتلا به کووید-19 انجام شد.
روش بررسی
این پژوهش از نوع مقطعی‌ـ‌مقایسه‌ای بود. جامعه پژوهش مطالعه حاضر شامل تمامی پرستاران زن و مرد بیمارستان‌های غیردولتی منطقه 6 استان تهران (حدود 600 پرستار) بین مرداد تا مهرماه سال 1400 بودند. باتوجهبه اینکه برای مطالعات مقایسه‌ای، حجم نمونه 100 نفر را برای هر گروه پیشنهاد می‌دهند، در این پژوهش برای اطمینان بیشتر، از حجم نمونه 110 نفر در هر گروه استفاده شد [27]. همچنین برای محاسبه دقیق‌تر حجم نمونه از نسخه 3،1،9،2 نرم‌افزار جی‌پاور، با سطح اطمینان 95 درصد و خطای برآورد کمتر از 2 درصد استفاده شد. حجم نمونه در هر گروه 100 نفر محاسبه شد که با احتساب افت 10 درصد، در هر گروه 110 نفر در نظر گرفته شد. در مطالعه حاضر، 220 پرستار (110 پرستار بدون ابتلا به کووید-19 و 110 پرستار با سابقه ابتلا به کووید-19) به‌صورت داوطلبانه از طریق فراخوان اینترنتی (واتساپ و اینستاگرام) در پژوهش شرکت کردند. 248 پرستار در این مطالعه شرکت کردند که در انتها 220 نفر وارد پژوهش شدند. انتخاب پرستاران دارای سابقه ابتلا به کووید-19 نیز براساس گزارش فرد و جواب تست کووید-19 بود که هر هفته باید به بیمارستان تحویل می‌دادند. ملاک‌های ورود به پژوهش شامل دسترسی به اینترنت، داشتن حداقل سابقه کاری 5 سال (براساس ادبیات پژوهشی) و دامنه سنی 30 تا 50 سال بود. همچنین نیمه‌کاره رها کردن سؤالات (برخی پرسش‌نامه‌ها به دلایل مختلف کامل نشده بودند) نیز به‌عنوان ملاک خروج از پژوهش در نظر گرفته شد.
باتوجهبه همه‌گیری کووید-19 و به منظور جلوگیری از انتشار بیماری، نمونه‌های این پژوهش به‌صورت اینترنتی (ارسال لینک پرسش‌نامه‌ها در گروه‌های پرستاران منطقه 6 استان تهران) جمع‌آوری شدند. در ضمن، اطمینان‌دهی در مورد محرمانه ماندن اطلاعات از نکات اخلاقی رعایت‌شده در این پژوهش بود. به منظور جمع‌آوری داده‌ها در ابتدا پرسش‌نامه‌های مطالعه در داخل سایت گوگل‌داکس بارگذاری شد. سپس لینک آن در اختیار پرستاران قرار گرفت و باتوجهبه توضیح تکمیلی که در ابتدای سؤالات پرسش‌نامه‌ها وجود داشت از آن‌ها خواسته شد در یک زمانی که وقت خالی دارند و دسترسی به اینترنت دارند اقدام به پاسخ دادن به سؤالات این پژوهش کنند و اگر همکارانی دارند که متعلق به جامعه این پژوهش هستند لینک پرسش‌نامه را نیز برای آن‌ها ارسال کنند. زمان تقریبی جواب دادن به پرسش‌نامه‌های پژوهش 25 دقیقه بود که 220 شرکت‌کننده در مدت‌زمان 3 ماه به آن پاسخ دادند. در انتها پس از رسیدن تعداد نمونه‌ها به میزان مناسب، جمع‌آوری داده‌ها متوقف شد و سپس داده‌های خام به در نسخه 16 نرم‌افزار SPSS تحلیل شدند.
ابزارهای پژوهش
فرم اطلاعات جمعیت‌شناختی
این فرم محقق‌ساخته شامل ویژگی‌های جمعیت‌شناختی (جنسیت، سن، مدت‌زمان اشتغال، نوبت کاری و وضعیت تأهل) بود.
پرسش‌نامه استرس پس از ضربه
این مقیاس برای بررسی اختلال استرس پس از ضربه توسط کین و همکاران [28] طراحی شده است و 35 سؤال دارد. نمره‌گذاری آن به‌صورت لیکرت و شامل نمرات 1 (غلط) تا 5 (کاملاً درست) برای هر سؤال است. دامنه نمرات یک فرد از 35 تا 175 خواهد بود و نمره 107 و بالاتر بیانگر وجود اختلال پس از ضربه در فرد است. درزمینه اعتبار این پرسش‌نامه نشان داده شده که ضریب حساسیت آن برای تفکیک گروه‌هایی که اختلال داشتند و گروه‌هایی که اختلال نداشتند، بین 0/86 تا 0/94 بوده است [28]. این مقیاس در ایران اعتباریابی شده است. اعتبار آزمون با روش همسانی درونی و روش دونیمه کردن 0/92 و براساس آزمون مجدد با فاصله یک هفته 0/91 بود [29]. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 0/89 به دست آمد.
پرسش‌نامه فرسودگی شغلی
پرسش‌نامه فرسودگی شغلی ماسلاچ شامل 22 گویه است که برای ارزیابی سه بعد فرسودگی شغلی شامل خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و کاهش کفایت شخصی طراحی شده است. بعد خستگی عاطفی شامل 9 سؤال، بعد مسخ شخصیت شامل 5 سؤال و بعد کفایت شخصی شامل 8 سؤال است [30]. در هر سؤال 2 نمره برای فرد در نظر گرفته می‌شود (نمره فراوانی و نمره شدت). فراوانی این احساسات با نمراتی از صفر (هرگز) تا 6 (هر روز) و شدت این احساسات نیز با نمراتی از صفر تا 7 (خیلی زیاد) سنجیده می‌شود. اگر فرد، نمرات بالا در دو بعد خستگی عاطفی و مسخ شخصیت و نمره پایین در بعد کفایت شخصی کسب کند، نشان‌دهنده فرسودگی شغلی بالاست. نمرات هر بعد به‌طور جداگانه در نظر گرفته می‌شوند و در یک نمره کل و واحد ترکیب نمی‌شوند، بنابراین برای هر پاسخ‌دهنده 3 نمره محاسبه می‌شود [31]. برای هر بعد 2 نمره محاسبه می‌شود که در پژوهش حاضر شدت فرسودگی شغلی پرستاران مورد بررسی قرار گرفت. برای بعد خستگی عاطفی، نمره فراوانی 54 و شدت 63، برای بعد کفایت شخصی، نمره فراوانی 48 و شدت 56 و برای بعد مسخ شخصیت، نمره فراوانی 30 و شدت 35 خواهد بود. ضریب پایایی برای ابعاد خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و کفایت شخصی بهترتیب 0/90، 0/79 و 0/71 محاسبه شد [30]. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ برای ابعاد خستگی عاطفی (0/87)، مسخ شخصیت (0/75) و کفایت شخصی (0/84) مطلوب گزارش شد.
مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس
فرم کوتاه مقیاس پریشانی روان‌شناختی از 42 گویه و 3 زیرمقیاس افسردگی، اضطراب و استرس تشکیل شده است [32]. هر زیرمقیاس 14 سؤال را شامل می‌شود که به‌صورت لیکرت از صفر تا 3 نمره‌گذاری می‌شوند. از شرکت‌کنندگان خواسته می‌شود تا با استفاده از یک مقیاس شدت/فراوانی 4 نقطه‌ای به درجه‌بندی میزانی که هر حالت را در هفته گذشته تجربه کرده‌اند، بپردازند. دامنه نمرات به‌دست‌آمده برای هر خرده‌مقیاس از صفر تا 42 است. نمرات بالاتر نشان‌دهنده پریشانی روان‌شناختی بیشتر فرد است [32].
هنری و کراوفورد [33] آلفای کرونباخ را برای کل مقیاس 0/93، زیرمقیاس افسردگی 0/88، زیرمقیاس اضطراب 0/82 و زیرمقیاس استرس 0/90 بیان می‌کنند. در ایران، سامانی و جوکار [34] برای کل مقیاس، زیرمقیاس‌های افسردگی، اضطراب و استرس بهترتیب ضریب اعتبار بازآزمایی 0/82، 0/81، 0/78 و 0/80 بیان می‌کنند. همچنین ضریب اعتبار آلفای کرونباخ را برای افسردگی 0/85، اضطراب 0/75 و استرس 0/87 مطرح می‌کنند. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس برای مؤلفه‌های اضطراب، افسردگی و استرس بهترتیب 0/85، 0/90 و 0/82 به دست آمد.
قبل از اجرای پژوهش، مجوز کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله (عج) دریافت شد. همچنین تمامی اطلاعات شرکت‌کنندگان در مطالعه به‌صورت محرمانه نزد پژوهشگران باقی ماند. پس از جمع‌آوری داده‌ها برای تحلیل از نسخه 16 نرم‌افزار آماری SPSS استفاده شد. از شاخص‌های آمار توصیفی مانند درصد، فراوانی، میانگین، انحراف‌معیار و از شاخص‌های آمار استنباطی مانند تحلیل واریانس تک‌متغیری و چندمتغیری استفاده شد. همچنین سطح معناداری در این مطالعه کمتر از 0/05 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در جدول شماره 1 ویژگی‌های جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان در پژوهش ارائه شده است.
نتایج به‌دست‌آمده نشان داد 2 گروه در متغیرهای جمعیت‌شناختی به‌جز وضعیت تأهل (0/007=P) تفاوت معنادار آماری نداشتند (جدول شماره 1).
در جدول شماره 2 شاخص‌های توصیفی متغیرهای پژوهش اعم از میانگین و انحراف‌معیار و در جدول شماره 3 نتایج آزمون کولموگروف‌ـ‌اسمیرنوف برای بررسی نرمال بودن متغیرهای پژوهش به تفکیک گروه‌ها گزارش شده است.
باتوجهبه جدول شماره 3، آماره Z آزمون کولموگروف‌ـ سمیرنوف برای تمامی متغیرهای پژوهش در 2 گروه معنادار نیست. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که توزیع متغیرها نرمال است و استفاده از آزمون پارامتریک امکان‌پذیر است. برای مقایسه استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی در پرستاران با و بدون ابتلا به کووید-19 از تحلیل واریانس چندمتغیری استفاده شد. قبل از ارائه نتایج این آزمون، پیش‌فرض‌های آن مورد آزمون قرار گرفت. برای بررسی همگنی واریانس متغیرهای پژوهش از آزمون لون استفاده شد.
یافته‌ها نشان داد آماره F آزمون لون جهت بررسی همگنی واریانس متغیرها در گروه‌های پژوهش برای متغیرهای استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی معنادار نیست . باتوجهبه جدول شماره 4، آماره F تحلیل واریانس چندمتغیری برای بررسی تفاوت گروه‌ها در استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی در سطح 0/01 معنادار بود (0/001>p و 32/231=F و 0/516=لامبدای ویلکز).
این نتایج نشان دادند 2 گروه حداقل در یکی از متغیرهای وابسته، تفاوت معناداری دارند. مجذور اتا (که درواقع مجذور ضریب همبستگی بین متغیرهای وابسته و عضویت گروهی است) نشان داد تفاوت بین 2 گروه در متغیرهای مورد مطالعه معنادار است و میزان این تفاوت 0/51 است. درواقع 51 درصد واریانس مربوط به اختلاف بین 2 گروه، ناشی از تأثیر متقابل متغیرهاست. برای بررسی اینکه گروه‌ها در کدام‌یک از متغیرهای وابسته با یکدیگر تفاوت دارند، در جدول شماره 5 نتایج تحلیل واریانس یک‌راهه گزارش شده است.
باتوجه به جدول شماره 5، آماره F برای استرس پس از ضربه (96/38)، خستگی عاطفی (12/45)، مسخ شخصیت (15/49)، کفایت شخصی (15/06)، افسردگی (92/97)، اضطراب (37/94) و استرس (47/66) در سطح 0/01 معنادار بود. این یافته‌ها بیانگر آن است که بین 2 گروه در این متغیرها تفاوت معناداری وجود دارد (0/01>P)؛ بدین مفهوم که پرستاران با و بدون ابتلا به کووید-19 ازنظر استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی با یکدیگر متفاوت هستند؛ به‌طوری‌که پرستارانی که سابقه ابتلا به کووید-19 را داشتند از کفایت شخصی پایین‌تر و استرس پس از ضربه، خستگی عاطفی، مسخ شخصیت، افسردگی، اضطراب و استرس بالاتری نسبت به پرستارانی که به کووید-19 مبتلا نشده بودند، برخوردار بودند.
بحث
نتایج این پژوهش نشان داد پرستارانی که سابقه ابتلا به کووید-19 داشتند در مقایسه با پرستارانی که به کووید-19 مبتلا نشده بودند از میزان استرس پس از ضربه بیشتری برخوردار بودند. این نتایج در راستای پژوهش‌های وانگ و همکاران [5]، نوویکی و همکاران [10]، موون و همکاران [11] و رانیری و همکاران [12] قرار دارد. خلاصه یافته‌های این مطالعات حاکی از این واقعیت است که پرستارانی که در طی شیوع کووید-19 خودشان یا خانواده آن‌ها درگیر کووید-19 شده بودند، از اختلال استرس پس از ضربه بالایی برخوردار بودند. همین موضوع باعث کاهش سلامت روانی و کارآمدی بسیاری از پرستاران بخش‌های مختلف شده بود.
در تبیین این یافته‌ها می‌توان اذعان کرد که در طول همه‌گیری کووید-19 پرستاران در بیمارستان‌ها شاهد حجم بالایی از بیماران بدحال بودند که درمان قطعی برای آن‌ها نداشتند و متأسفانه تعداد قابل توجهی از آن‌ها فوت می‌کردند. همین موضوع باعث تشدید ترس و اضطراب در پرستاران شد. درواقع، پرستارانی که خودشان نیز به کووید-19 مبتلا شدند، به‌علت شناخت بیشتر این ویروس کشنده از استرس و ترس بیشتری برخوردار بودند [35]. همچنین بسیاری از پرستاران شاغل در بیمارستان و کلینیک‌های درمانی نگران انتقال بیماری خود به خانواده و دوستانشان بودند. همین موضوع باعث شد ارتباطات اجتماعی پرستاران بسیار محدود شود و استرس پس از ضربه قابل توجهی را تجربه کنند [36].
نوویکی و همکاران [10] استرس پس از ضربه، احساس امنیت و معنا در زندگی پرستاران طی شیوع کووید-19 را بررسی کردند. نتایج این پژوهش نشان داد استرس پس از ضربه به کاهش حس امنیت در پرستاران منجر می‌شود. همچنین پرستارانی که دارای معنا در زندگی هستند به رشد پس از ضربه مناسبی دست یافته بودند. در پژوهشی دیگر، وانگ و همکاران [5] عوامل مرتبط با استرس پس از ضربه در پرستاران طی همه‌گیری کووید-19 را بررسی کردند. یافته‌های به‌دست‌آمده مشخص کرد شیوع استرس پس از ضربه 16/86 درصد بوده که تحت تأثیر جنسیت و رضایت شغلی پرستاران قرار داشته است.
از طرفی دیگر، یافته‌های این مطالعه نشان داد پرستارانی که سابقه ابتلا به کووید-19 را داشتند در مقایسه با پرستارانی که به کووید-19 مبتلا نشده بودند، دارای کفایت شخصی پایین و خستگی عاطفی و مسخ شخصیت بیشتری بودند. این نتایج در راستای پژوهش‌های هو و همکاران [3]، ژانگ و همکاران [18]، مارتینز لوپز و همکاران [19]، فریتاس و همکاران [20] و مورات و همکاران [21] قرار دارد. نتایج به‌دست‌آمده از مطالعات مشخص کرد ترس، اضطراب و سابقه ابتلا به کووید-19 در پرستاران می‌تواند پیامدهای روان‌شناختی، اجتماعی و شغلی گسترده‌ای را همراه داشته باشد. ازآنجایی‌که شغل پرستاری دارای سختی‌ها و استرس فراوانی است، می‌توان انتظار داشت قرار گرفتن در شرایطی که سلامتی فرد را مورد تهدید قرار می‌دهد، سلامت روانی و عملکرد شغلی فرد را متأثر سازد.
پرستاران از روزهای ابتدایی شیوع کووید-19 در بیمارستان‌ها حضور داشتند و با وجود دوری از خانواده، تمام تلاششان را می‌کردند تا از مرگ بیماران جلوگیری کنند، اما به‌دلیل کمبود تجهیزات محافظتی در بیمارستان‌ها و شیوع سریع کووید-19 بسیاری از پرستاران به‌ویژه افرادی که در بخش‌های مراقبتهای ویژه فعالیت می‌کردند، درگیر این ویروس کشنده شدند. تعداد قابل توجهی از پرستاران با خستگی، بی‌خوابی، کمبود انرژی و ضعف به فعالیت حرفه‌ای خود ادامه می‌دادند. ابتلا به کووید-19 باعث تشدید فرسودگی شغلی در بسیاری از پرستاران و کادر درمانی بیمارستان‌ها شد [37]. ازآنجایی‌که ابتلا به کووید-19 به کاهش سیستم ایمنی [2]، افزایش اضطراب و افسردگی [12] و کاهش سلامت روانی و جسمانی [4] بیماران منجر می‌شود، می‌توان انتظار داشت بسیاری از پرستاران پس از ابتلا به کووید-19 علاوه‌بر سپری کردن دوران قرنطینه، تجربه علائم شدید تنفسی، پوستی، چشایی و تغذیه‌ای، دچار وسواس ترس و اضطراب شدید شوند که می‌تواند موجب کاهش کارایی شغلی آن‌ها شود. از طرفی دیگر، پرستاران با روبه‌رو شدن با تعداد بالایی از مبتلایان بدحال در بخش مراقبتهای ویژه و فوت تعداد قابل توجهی از این افراد، خواه ناخواه نگرانی زیادی تجربه خواهند کرد که پیامدهای روان‌شناختی و جسمانی آن تا سال‌ها باقی می‌ماند [16].
در همین زمینه مطالعات گوناگونی پیرامون فرسودگی شغلی پرستاران طی شیوع کووید-19 انجام شده است. بررسی‌های ژانگ و همکاران [18] نشان داد 25/59 و 18/15 درصد از پرستاران دارای سطوح بالایی از خستگی عاطفی و مسخ شخصیت بودند. 29/76 درصد از پرستاران نیز سطوح پایینی از موفقیت شخصی را به دست آوردند. نتایج پژوهش هو و همکاران [3] نشان داد 60/5 درصد از پرستاران دارای فرسودگی شغلی و افسردگی هستند. همچنین 14/3 درصد، 10/7 درصد و 91/2 درصد از پرستاران سطوح بالایی از اضطراب، افسردگی و ترس را گزارش کردند. 96/8 درصد از پرستاران آمادگی خود را برای خدمت در خط مقدم مبارزه با کووید-19 اعلام کردند. یافته‌های مطالعه گیوکسیا و هیو [17] حاکی از همبستگی فرسودگی شغلی با اضطراب و افسردگی پرستاران بود. همچنین پرستارانی که سابقه کار بیشتری داشتند در دوران کووید-19 از فرسودگی شغلی بیشتری رنج می‌بردند.
از سویی دیگر، نتایج به‌دست‌آمده مشخص کرد پرستارانی که سابقه ابتلا به کووید-19 داشتند در مقایسه با پرستارانی که به کووید-19 مبتلا نشده بودند از میزان افسردگی، اضطراب و استرس بالاتری برخوردار بودند. این نتایج در راستای مطالعات یوروک و گولر [4]، پینهو و همکاران [23]، ژیانگ و همکاران [24]، ژنگ و همکاران [25] و ژو و همکاران [26] قرار دارد. در طول شیوع کووید-19، کادر درمانی بیمارستان‌ها به‌دلیل فشار کاری سنگین و محیط کار خطرناک تحت استرس زیادی قرار گرفتند. شرایط سخت موجب بروز مشکلات سلامت روانی مانند اضطراب و افسردگی می‌شود. این مشکلات سلامت روانی بر حوزه توجه کادر درمانی، درک مطلب و توانایی تصمیم‌گیری تأثیر می‌گذارد که ممکن است مانع از توانایی آن‌ها برای درمان بیماران مبتلا به کووید-19 شود [38]. پرستارانی که به کووید-19 مبتلا شده بودند از پریشانی روان‌شناختی بیشتری برخوردار بودند. درواقع، بسیاری از این پرستاران با وجود زدن واکسن نیز به کووید-19 مبتلا شدند و اضطراب بالایی در محیط بیمارستان داشتند.
در این راستا، نتایج پژوهش یوروک و گولر [4] نشان داد 31/8 درصد از پرستاران و ماماها دارای افسردگی بودند. همچنین تاب‌آوری روان‌شناختی و حمایت اجتماعی باعث کاهش فرسودگی شغلی طی شیوع کووید-19 می‌شود. بررسی‌های دیتلا و همکاران [22] نیز حاکی از شیوع بالای اضطراب، افسردگی و استرس پس از ضربه در پرستاران و پزشکان بخش کرونایی بود. در پرستاران علائم اختلالات روان‌شناختی بیشتر مشاهده شد که ناشی کار سخت این افراد طی شیوع کووید-19 است. بررسی‌های پینهو و همکاران [23] نشان داد پرستارانی که از راهبردهای ارتقای سلامت روانی مانند فعالیت ورزشی و برقراری ارتباطات اجتماعی بهره می‌بردند، از افسردگی، اضطراب و استرس کمتری برخوردار بودند. براساس نتایج مطالعه ژیانگ و همکاران [24] شیوع اضطراب و افسردگی بهترتیب 40/8 و 26/4 درصد بود. ارتباط منفی معناداری بین افسردگی و اضطراب با خودکارآمدی پرستاران به دست آمد. هرچه خودکارآمدی پرستاران بالاتر باشد، از سلامت روانی بهتری طی شیوع کووید-19 برخوردارند.
بدین منظور لازم است در کنار بررسی‌های اختلالات روان‌شناختی پرستاران، مطالعاتی درزمینه راه‌های ارتقای سلامت روانی آن‌ها انجام شود.
در انتها، بیان این نکات ضروری است که پژوهش حاضر دارای یک سری محدودیت‌ها بود. جامعه آماری این پژوهش پرستاران زن و مرد بیمارستان‌های غیردولتی شهر تهران در سال 1400 بودند. به همین دلیل در تعمیم نتایج به سایر گروه‌ها و مناطق دیگر باید جانب احتیاط رعایت شود. محدود بودن پژوهش به پرسش‌نامه‌های خودگزارشی و اینترنتی نیز از دیگر محدودیت‌های پژوهش به شمار می‌رود. در همین راستا پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی با فاصله اجتماعی و رعایت نکات بهداشتی به‌صورت حضوری پرسش‌نامه‌های پژوهش پخش شوند. از طرفی دیگر، باتوجهبه پیامدهای بلندمدت همه‌گیری کووید-19 بر سلامت روان‌شناختی پرستاران، لازم است تدابیری در جهت شناسایی پرستاران دارای استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی، افسردگی، اضطراب و استرس اتخاذ کرد و گامی در جهت ارتقای سلامت روانی و بهبود عملکرد پرستاران برداشت. بدین منظور می‌بایست بیمارستان‌ها و مراکز خدمات درمانی یک پایگاه سلامت روانی داشته باشند تا با برگزاری کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی به افزایش آگاهی پرستاران با سابقه ابتلا به کووید-19 کمک شود.
همچنین باتوجهبه اینکه بسیاری از پیامدهای روان‌شناختی کووید-19 تا سال‌ها باقی می‌مانند، پیشنهاد می‌شود سازمان نظام پرستاری کشور با انجام مطالعات طولی، پرستارانی با سابقه ابتلا به کووید-19 ضعیف تا شدید را شناسایی کند و مورد ارزیابی دقیق قرار دهد.
نتیجه‌گیری
درمجموع، یافته‌های حاصل از این پژوهش نشان داد طی همه‌گیری کووید-19، پرستاران دارای سابقه ابتلا به کووید-19 در مقایسه با سایر پرستاران از استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی بالایی رنج می‌برند. بسیاری از پرستاران به‌علت افزایش ساعات کاری استرس و اضطراب زیادی را تجربه کردند که به فشارهای روان‌شناختی و تشدید فرسودگی شغلی در آن‌ها منجر شد. با در نظر گرفتن تأثیر مخرب شیوع کووید-19 بر سلامت روانی پرستاران و کادر درمانی بیمارستان‌ها، بهره‌گیری از برنامه‌های مدیریت بحران موضوعی غیرقابل چشم‌پوشی است. بدین منظور توصیه می‌شود با بررسی و مطالعه دقیق پرستاران دارای سابقه ابتلا به کووید-19 گامی در جهت شناسایی عوامل تأثیرگذار بر افزایش کارآمدی شغلی و سلامت روانی پرستاران برداشته شود. ازآنجایی‌که مشکلات روان‌شناختی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند و به‌عنوان یک بیماری پنهان ممکن است فرد را از درون تخریب کنند، در رابطه با پرستاران آسیب‌پذیر می‌بایست اقداماتی حمایتی و پیشگیرانه انجام داد تا شاهد بروز کمترین آسیب‌های روانی و جسمانی در میان پرستاران بود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کسب مجوز اخلاق با کد IR.BMSU.REC.1399.139 از کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله(عج)دریافت شده است.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
ایده‌پردازی، نهایی‌سازی و اصلاح متن مقاله: فرزین باقری شیخانگفشه و علی فتحی آشتیانی؛ ویرایش و فرمت کردن مقاله: وحید صوابی نیری و نیلوفر سرلک؛ جمع‌آوری داده‌ها: مهدیه دلداری علمداری.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از تمامی پرستارانی که در فرآیند این پژوهش همکاری کردند، تشکر و قدردانی کنند.
کووید-19 برای اولین‌بار در تاریخ 17 دسامبر 2019 در شهر ووهان کشور چین شیوع یافت و در 11 مارس 2020 طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی به‌عنوان یک بیماری همه‌گیر در سطح جهانی معرفی شد [1]. از 23 مارس 2020، این ویروس کشنده در کمترین زمان ممکن در سراسر جهان گسترش یافت. گسترش این ویروس ناشناخته در سطح جهانی آن‌چنان پرسرعت بود که به‌عنوان بزرگ‌ترین تهدید سلامت عمومی افراد در سال 2020 شناخته شد [2]. در طی شیوع کووید-19 پرستاران به‌صورت شبانه‌روزی فعالیت کردند، درمان قطعی برای کووید-19 نداشتند و با چالش‌هایی روبه‌رو شدند که قبلاً آن‌ها را تجربه نکرده بودند [3]؛ به همین دلیل ممکن است سلامتی روانی این افراد دچار آسیب‌های متعددی شود [4]. درواقع، حجم زیاد کار، شب‌کاری، کمبود تجهیزات، ترس از آلوده شدن به کووید-19 و انتقال آن به خانواده و بستگان، شاهد مرگ بیماران بودن و جدا شدن طولانی از خانواده می‌تواند به بروز اختلالات روان‌شناختی مانند اختلال استرس پس از ضربه در پرستاران منجر شود [5].
اختلال استرس پس از ضربه یک اختلال روانی است که به‌طور بالقوه به دنبال یک اتفاق که فرد تجربه کرده یا شاهد آن بوده است یا به‌دلیل مواجه شدن با تهدید زندگی وی یا آسیب جدی در اثر ترس، اضطراب و تنش اتفاق می‌افتد [6]. پرستاران از جمله افرادی هستند که در معرض خطر این اختلال قرار دارند [7]. پرستاران با حوادث تروماتیک تهدیدکننده سلامتی در محل کار و نیز با حوادثی مواجه می‌شوند که در آن به بیمارانشان آسیب یا صدمه جدی وارد شده یا تهدید به مرگ شده‌اند، اما خطری خود آن‌ها را تهدید نمی‌کند که در ادبیات روانشناسی از این حوادث تحت عنوان ترومای مشاهده‌شده یاد می‌شود [8]. گاهی ماهیت شغل افراد طوری است که بیشتر در شرایط استرس‌زا قرار می‌گیرند که توانایی اجتناب از آن را ندارند و مجبور به تحمل آن هستند. همین امر استرس شدیدی بر آن‌ها وارد می‌سازد و قرار گرفتن در چنین شرایطی نیز خطر بروز نشانگان استرس پس از ضربه را افزایش می‌دهد [9]. شیوع کووید-19 نیز استرس و اضطراب زیادی را برای پرستارانی که در خط مقدم مبارزه با کووید-19 بودند، همراه داشت [10].
موون و همکاران [11] استرس پس از ضربه و عوامل مرتبط با آن در پرستاران بخش کووید-19 را بررسی کردند. میانگین استرس پس از ضربه 68/20 بود. 36/7 درصد از پرستاران در سطوح بالایی از خطر ابتلا به استرس پس از ضربه بودند. پرستاران زن کم‌سابقه در معرض خطر بیشتری قرار داشتند. در مطالعه‌ای دیگر، رانیری و همکاران [12] به بررسی عوامل پیش‌بینی‌کننده استرس پس از ضربه در پرستاران طی شیوع کووید-19 پرداختند. نتایج به‌دست‌آمده همبستگی مثبتی بین اضطراب و استرس پس از ضربه مشخص کرد. همچنین پرستارانی که در بخش ویژه کووید-19 فعالیت می‌کردند از استرس بیشتری برخوردار بودند.
پرستاران به‌علت طبیعت طاقت‌فرسای مراقبت از بیماران و بالا بودن انتظارات عاطفی بیماران از آن‌ها، به‌عنوان گروهی که در معرض خطر بالایی ازنظر فرسودگی شغلی قرار دارند، شناخته شده‌اند [13]. فرسودگی شغلی به‌وسیله خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و کاهش کفایت شخصی مشخص می‌شود. دلایل بالا بودن فرسودگی شغلی در پرستاران را می‌توان ناشی از حجم کار زیاد، ساعات کاری زیاد، نیروی انسانی ناکافی، تماس مداوم با افراد بیمار و مواجهه با مرگ‌و‌میر آن‌ها، نوبت‌های کاری در گردش و وجود مشکلات ناشی از تعامل با سایر همکاران دانست [14]. فرسودگی شغلی پرستار، بیشتر از هر عامل دیگری، روند بهبودی بیمار را تحت تأثیر قرار می‌دهد و باعث کاهش بازده کاری پرستاران، تغییرات جسمی و رفتاری در آن‌ها، کاهش کمیت و کیفیت خدمات ارائه‌شده به بیماران و به دنبال آن نارضایتی از خدمات پرستاری می‌شود [15].
خستگی عاطفی محوری‌ترین علامت فرسودگی شغلی است. زمانی که فرد دچار خستگی عاطفی می‌شود، احساس می‌کند که تحت فشار قرار دارد و منابع هیجانی او تخلیه شده است. از طرفی دیگر، مسخ شخصیت هنگامی اتفاق می‌افتد که فرد به اشخاصی که دریافت‌کنندگان خدمات مراقبتی هستند، پاسخ منفی می‌دهد. کاهش احساس عملکرد شخصی زمانی اتفاق می‌افتد که احساس شایستگی و درگیری فرد با مردم کاهش می‌یابد [16]. بررسی‌های انجام‌شده در طی شیوع کووید-19 نیز حاکی از افزایش فرسودگی شغلی در میان پرستاران بود [17, 18]. در همین زمینه، مارتینز لوپز و همکاران [19] به بررسی فرسودگی شغلی در بین پرستاران بخش بیماران مبتلا به کووید-19 پرداختند. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد 53/8 درصد دارای خستگی عاطفی بودند، 1/35 درصد مسخ شخصیت داشتند، 6/6 درصد از پرستاران نیز موفقیت شخصی پایینی گزارش کردند. فریتاس و همکاران [20] به پیش‌بینی فرسودگی شغلی پرستاران بخش مراقبتهای ویژه کووید-19 پرداختند. طبق نتایج به‌دست‌آمده فرسودگی شغلی در 5/25 درصد از پرستاران مشاهده شد. در این میان سن بالای 36 سال، مصرف دخانیات و الکل، اضافه‌کاری و سابقه شغلی بالاتر به افزایش فرسودگی شغلی در پرستاران منجر می‌شد.
در مطالعه مورات و همکاران [21] میزان استرس، افسردگی و فرسودگی شغلی پرستاران بخش کووید-19 بررسی شد. یافته‌های این مطالعه نشان داد پرستاران خانم باسابقه، از فرسودگی شغلی بالاتری برخوردار بودند. همچنین پرستارانی که دارای استرس و افسردگی بیشتری بودند، فرسودگی شغلی بالاتری را تجربه می‌کردند.
پریشانی روان‌شناختی، توصیف حالتی است که شخص ازنظر هیجانی دچار مشکل می‌شود و سطوحی از کارکرد طبیعی فرد مختل می‌شود. این حالات معمولاً با نشانه‌های استرس، اضطراب و افسردگی مشخص می‌شود [22]. عوامل متعددی مانند سابقه بیماری زمینه‌ای، جنسیت، سن و سطح تحصیلات پایین می‌توانند پریشانی روان‌شناختی در شرایط آشفته و تنش‌زا را پیش‌بینی کنند [23]. شیوع کووید-19 و همچنین تدابیر و قوانین سختگیرانه برای کنترل آن، باعث تغییراتی در سبک زندگی، تعاملات اجتماعی و شغلی پرستاران شد که به‌خودی‌خود موجب افزایش پریشانی روان‌شناختی آن‌ها شده است [24]. در این راستا، ژنگ و همکاران [25] به بررسی عوامل مرتبط با شیوع افسردگی، اضطراب و استرس در بین پرستاران طی همه‌گیری کووید-19 پرداختند. طبق نتایج مشخص شد 15/4، 32/6 و 18 درصد از پرستاران بهترتیب دارای افسردگی، اضطراب و استرس بودند.
همچنین فعالیت در بخش ویژه کرونایی موجب کاهش سلامت روانی پرستاران می‌شد. در مطالعه ژو و همکاران [26] به بررسی شیوع افسردگی و اضطراب در کادر درمانی بیمارستان‌ها طی همه‌گیری کووید-19 پرداخته شد. بررسی‌ها نشان داد شیوع اضطراب و افسردگی در پزشکان بهترتیب 11/4 و 45/6 درصد بود. در پرستاران میزان شیوع افسردگی و اضطراب بهترتیب 27/9 و 43 درصد گزارش شد. همچنین سابقه ابتلا به اختلالات روان‌شناختی و زن بودن به‌عنوان یک عامل زمینه‌ای برای بروز افسردگی و اضطراب شناخته شد.
پس از گذشت نزدیک به 3 سال از شیوع کووید-19 همچنان شاهد جهش و گسترش این ویروس کشنده در سطح جهان هستیم. ازآنجایی‌که پرستاران جزو اولین گروه‌هایی بودند که در خط مقدم مبارزه با کووید-19 قرار گرفتند، آسیب‌های روان‌شناختی و جسمانی زیادی را متحمل شدند. درواقع، بسیاری از پرستاران ماه‌های زیادی را از خانواده و دوستان خود دور بودند، ترس زیادی از کووید-19 داشتند، شاهد مرگ بیماران خود بودند، فشار کاری زیادی را تجربه می‌کردند و نمی‌دانستند چه زمانی این همه‌گیری به پایان می‌رسد [2 ,3 ,4 ,5]. از سویی دیگر، قبل از واکسیناسیون سراسری و در موج اول تا چهارم کووید-19 این دیدگاه وجود داشت که ابتلا به کووید-19 خطر مرگ را در سنین مختلف افزایش می‌دهد. همین موضوع باعث شد بسیاری از پرستاران با اضطراب زیادی در محیط کاری خود فعالیت کنند.
در همین زمینه، پژوهش حاضر با هدف بررسی استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی در پرستاران با و بدون ابتلا به کووید-19 انجام شد.
روش بررسی
این پژوهش از نوع مقطعی‌ـ‌مقایسه‌ای بود. جامعه پژوهش مطالعه حاضر شامل تمامی پرستاران زن و مرد بیمارستان‌های غیردولتی منطقه 6 استان تهران (حدود 600 پرستار) بین مرداد تا مهرماه سال 1400 بودند. باتوجهبه اینکه برای مطالعات مقایسه‌ای، حجم نمونه 100 نفر را برای هر گروه پیشنهاد می‌دهند، در این پژوهش برای اطمینان بیشتر، از حجم نمونه 110 نفر در هر گروه استفاده شد [27]. همچنین برای محاسبه دقیق‌تر حجم نمونه از نسخه 3،1،9،2 نرم‌افزار جی‌پاور، با سطح اطمینان 95 درصد و خطای برآورد کمتر از 2 درصد استفاده شد. حجم نمونه در هر گروه 100 نفر محاسبه شد که با احتساب افت 10 درصد، در هر گروه 110 نفر در نظر گرفته شد. در مطالعه حاضر، 220 پرستار (110 پرستار بدون ابتلا به کووید-19 و 110 پرستار با سابقه ابتلا به کووید-19) به‌صورت داوطلبانه از طریق فراخوان اینترنتی (واتساپ و اینستاگرام) در پژوهش شرکت کردند. 248 پرستار در این مطالعه شرکت کردند که در انتها 220 نفر وارد پژوهش شدند. انتخاب پرستاران دارای سابقه ابتلا به کووید-19 نیز براساس گزارش فرد و جواب تست کووید-19 بود که هر هفته باید به بیمارستان تحویل می‌دادند. ملاک‌های ورود به پژوهش شامل دسترسی به اینترنت، داشتن حداقل سابقه کاری 5 سال (براساس ادبیات پژوهشی) و دامنه سنی 30 تا 50 سال بود. همچنین نیمه‌کاره رها کردن سؤالات (برخی پرسش‌نامه‌ها به دلایل مختلف کامل نشده بودند) نیز به‌عنوان ملاک خروج از پژوهش در نظر گرفته شد.
باتوجهبه همه‌گیری کووید-19 و به منظور جلوگیری از انتشار بیماری، نمونه‌های این پژوهش به‌صورت اینترنتی (ارسال لینک پرسش‌نامه‌ها در گروه‌های پرستاران منطقه 6 استان تهران) جمع‌آوری شدند. در ضمن، اطمینان‌دهی در مورد محرمانه ماندن اطلاعات از نکات اخلاقی رعایت‌شده در این پژوهش بود. به منظور جمع‌آوری داده‌ها در ابتدا پرسش‌نامه‌های مطالعه در داخل سایت گوگل‌داکس بارگذاری شد. سپس لینک آن در اختیار پرستاران قرار گرفت و باتوجهبه توضیح تکمیلی که در ابتدای سؤالات پرسش‌نامه‌ها وجود داشت از آن‌ها خواسته شد در یک زمانی که وقت خالی دارند و دسترسی به اینترنت دارند اقدام به پاسخ دادن به سؤالات این پژوهش کنند و اگر همکارانی دارند که متعلق به جامعه این پژوهش هستند لینک پرسش‌نامه را نیز برای آن‌ها ارسال کنند. زمان تقریبی جواب دادن به پرسش‌نامه‌های پژوهش 25 دقیقه بود که 220 شرکت‌کننده در مدت‌زمان 3 ماه به آن پاسخ دادند. در انتها پس از رسیدن تعداد نمونه‌ها به میزان مناسب، جمع‌آوری داده‌ها متوقف شد و سپس داده‌های خام به در نسخه 16 نرم‌افزار SPSS تحلیل شدند.
ابزارهای پژوهش
فرم اطلاعات جمعیت‌شناختی
این فرم محقق‌ساخته شامل ویژگی‌های جمعیت‌شناختی (جنسیت، سن، مدت‌زمان اشتغال، نوبت کاری و وضعیت تأهل) بود.
پرسش‌نامه استرس پس از ضربه
این مقیاس برای بررسی اختلال استرس پس از ضربه توسط کین و همکاران [28] طراحی شده است و 35 سؤال دارد. نمره‌گذاری آن به‌صورت لیکرت و شامل نمرات 1 (غلط) تا 5 (کاملاً درست) برای هر سؤال است. دامنه نمرات یک فرد از 35 تا 175 خواهد بود و نمره 107 و بالاتر بیانگر وجود اختلال پس از ضربه در فرد است. درزمینه اعتبار این پرسش‌نامه نشان داده شده که ضریب حساسیت آن برای تفکیک گروه‌هایی که اختلال داشتند و گروه‌هایی که اختلال نداشتند، بین 0/86 تا 0/94 بوده است [28]. این مقیاس در ایران اعتباریابی شده است. اعتبار آزمون با روش همسانی درونی و روش دونیمه کردن 0/92 و براساس آزمون مجدد با فاصله یک هفته 0/91 بود [29]. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 0/89 به دست آمد.
پرسش‌نامه فرسودگی شغلی
پرسش‌نامه فرسودگی شغلی ماسلاچ شامل 22 گویه است که برای ارزیابی سه بعد فرسودگی شغلی شامل خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و کاهش کفایت شخصی طراحی شده است. بعد خستگی عاطفی شامل 9 سؤال، بعد مسخ شخصیت شامل 5 سؤال و بعد کفایت شخصی شامل 8 سؤال است [30]. در هر سؤال 2 نمره برای فرد در نظر گرفته می‌شود (نمره فراوانی و نمره شدت). فراوانی این احساسات با نمراتی از صفر (هرگز) تا 6 (هر روز) و شدت این احساسات نیز با نمراتی از صفر تا 7 (خیلی زیاد) سنجیده می‌شود. اگر فرد، نمرات بالا در دو بعد خستگی عاطفی و مسخ شخصیت و نمره پایین در بعد کفایت شخصی کسب کند، نشان‌دهنده فرسودگی شغلی بالاست. نمرات هر بعد به‌طور جداگانه در نظر گرفته می‌شوند و در یک نمره کل و واحد ترکیب نمی‌شوند، بنابراین برای هر پاسخ‌دهنده 3 نمره محاسبه می‌شود [31]. برای هر بعد 2 نمره محاسبه می‌شود که در پژوهش حاضر شدت فرسودگی شغلی پرستاران مورد بررسی قرار گرفت. برای بعد خستگی عاطفی، نمره فراوانی 54 و شدت 63، برای بعد کفایت شخصی، نمره فراوانی 48 و شدت 56 و برای بعد مسخ شخصیت، نمره فراوانی 30 و شدت 35 خواهد بود. ضریب پایایی برای ابعاد خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و کفایت شخصی بهترتیب 0/90، 0/79 و 0/71 محاسبه شد [30]. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ برای ابعاد خستگی عاطفی (0/87)، مسخ شخصیت (0/75) و کفایت شخصی (0/84) مطلوب گزارش شد.
مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس
فرم کوتاه مقیاس پریشانی روان‌شناختی از 42 گویه و 3 زیرمقیاس افسردگی، اضطراب و استرس تشکیل شده است [32]. هر زیرمقیاس 14 سؤال را شامل می‌شود که به‌صورت لیکرت از صفر تا 3 نمره‌گذاری می‌شوند. از شرکت‌کنندگان خواسته می‌شود تا با استفاده از یک مقیاس شدت/فراوانی 4 نقطه‌ای به درجه‌بندی میزانی که هر حالت را در هفته گذشته تجربه کرده‌اند، بپردازند. دامنه نمرات به‌دست‌آمده برای هر خرده‌مقیاس از صفر تا 42 است. نمرات بالاتر نشان‌دهنده پریشانی روان‌شناختی بیشتر فرد است [32].
هنری و کراوفورد [33] آلفای کرونباخ را برای کل مقیاس 0/93، زیرمقیاس افسردگی 0/88، زیرمقیاس اضطراب 0/82 و زیرمقیاس استرس 0/90 بیان می‌کنند. در ایران، سامانی و جوکار [34] برای کل مقیاس، زیرمقیاس‌های افسردگی، اضطراب و استرس بهترتیب ضریب اعتبار بازآزمایی 0/82، 0/81، 0/78 و 0/80 بیان می‌کنند. همچنین ضریب اعتبار آلفای کرونباخ را برای افسردگی 0/85، اضطراب 0/75 و استرس 0/87 مطرح می‌کنند. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ این مقیاس برای مؤلفه‌های اضطراب، افسردگی و استرس بهترتیب 0/85، 0/90 و 0/82 به دست آمد.
قبل از اجرای پژوهش، مجوز کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله (عج) دریافت شد. همچنین تمامی اطلاعات شرکت‌کنندگان در مطالعه به‌صورت محرمانه نزد پژوهشگران باقی ماند. پس از جمع‌آوری داده‌ها برای تحلیل از نسخه 16 نرم‌افزار آماری SPSS استفاده شد. از شاخص‌های آمار توصیفی مانند درصد، فراوانی، میانگین، انحراف‌معیار و از شاخص‌های آمار استنباطی مانند تحلیل واریانس تک‌متغیری و چندمتغیری استفاده شد. همچنین سطح معناداری در این مطالعه کمتر از 0/05 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در جدول شماره 1 ویژگی‌های جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان در پژوهش ارائه شده است.
نتایج به‌دست‌آمده نشان داد 2 گروه در متغیرهای جمعیت‌شناختی به‌جز وضعیت تأهل (0/007=P) تفاوت معنادار آماری نداشتند (جدول شماره 1).
در جدول شماره 2 شاخص‌های توصیفی متغیرهای پژوهش اعم از میانگین و انحراف‌معیار و در جدول شماره 3 نتایج آزمون کولموگروف‌ـ‌اسمیرنوف برای بررسی نرمال بودن متغیرهای پژوهش به تفکیک گروه‌ها گزارش شده است.
باتوجهبه جدول شماره 3، آماره Z آزمون کولموگروف‌ـ سمیرنوف برای تمامی متغیرهای پژوهش در 2 گروه معنادار نیست. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که توزیع متغیرها نرمال است و استفاده از آزمون پارامتریک امکان‌پذیر است. برای مقایسه استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی در پرستاران با و بدون ابتلا به کووید-19 از تحلیل واریانس چندمتغیری استفاده شد. قبل از ارائه نتایج این آزمون، پیش‌فرض‌های آن مورد آزمون قرار گرفت. برای بررسی همگنی واریانس متغیرهای پژوهش از آزمون لون استفاده شد.
یافته‌ها نشان داد آماره F آزمون لون جهت بررسی همگنی واریانس متغیرها در گروه‌های پژوهش برای متغیرهای استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی معنادار نیست .
این نتایج نشان دادند 2 گروه حداقل در یکی از متغیرهای وابسته، تفاوت معناداری دارند. مجذور اتا (که درواقع مجذور ضریب همبستگی بین متغیرهای وابسته و عضویت گروهی است) نشان داد تفاوت بین 2 گروه در متغیرهای مورد مطالعه معنادار است و میزان این تفاوت 0/51 است. درواقع 51 درصد واریانس مربوط به اختلاف بین 2 گروه، ناشی از تأثیر متقابل متغیرهاست. برای بررسی اینکه گروه‌ها در کدام‌یک از متغیرهای وابسته با یکدیگر تفاوت دارند، در جدول شماره 5 نتایج تحلیل واریانس یک‌راهه گزارش شده است.
باتوجه به جدول شماره 5، آماره F برای استرس پس از ضربه (96/38)، خستگی عاطفی (12/45)، مسخ شخصیت (15/49)، کفایت شخصی (15/06)، افسردگی (92/97)، اضطراب (37/94) و استرس (47/66) در سطح 0/01 معنادار بود. این یافته‌ها بیانگر آن است که بین 2 گروه در این متغیرها تفاوت معناداری وجود دارد (0/01>P)؛ بدین مفهوم که پرستاران با و بدون ابتلا به کووید-19 ازنظر استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی با یکدیگر متفاوت هستند؛ به‌طوری‌که پرستارانی که سابقه ابتلا به کووید-19 را داشتند از کفایت شخصی پایین‌تر و استرس پس از ضربه، خستگی عاطفی، مسخ شخصیت، افسردگی، اضطراب و استرس بالاتری نسبت به پرستارانی که به کووید-19 مبتلا نشده بودند، برخوردار بودند.
بحث
نتایج این پژوهش نشان داد پرستارانی که سابقه ابتلا به کووید-19 داشتند در مقایسه با پرستارانی که به کووید-19 مبتلا نشده بودند از میزان استرس پس از ضربه بیشتری برخوردار بودند. این نتایج در راستای پژوهش‌های وانگ و همکاران [5]، نوویکی و همکاران [10]، موون و همکاران [11] و رانیری و همکاران [12] قرار دارد. خلاصه یافته‌های این مطالعات حاکی از این واقعیت است که پرستارانی که در طی شیوع کووید-19 خودشان یا خانواده آن‌ها درگیر کووید-19 شده بودند، از اختلال استرس پس از ضربه بالایی برخوردار بودند. همین موضوع باعث کاهش سلامت روانی و کارآمدی بسیاری از پرستاران بخش‌های مختلف شده بود.
در تبیین این یافته‌ها می‌توان اذعان کرد که در طول همه‌گیری کووید-19 پرستاران در بیمارستان‌ها شاهد حجم بالایی از بیماران بدحال بودند که درمان قطعی برای آن‌ها نداشتند و متأسفانه تعداد قابل توجهی از آن‌ها فوت می‌کردند. همین موضوع باعث تشدید ترس و اضطراب در پرستاران شد. درواقع، پرستارانی که خودشان نیز به کووید-19 مبتلا شدند، به‌علت شناخت بیشتر این ویروس کشنده از استرس و ترس بیشتری برخوردار بودند [35]. همچنین بسیاری از پرستاران شاغل در بیمارستان و کلینیک‌های درمانی نگران انتقال بیماری خود به خانواده و دوستانشان بودند. همین موضوع باعث شد ارتباطات اجتماعی پرستاران بسیار محدود شود و استرس پس از ضربه قابل توجهی را تجربه کنند [36].
نوویکی و همکاران [10] استرس پس از ضربه، احساس امنیت و معنا در زندگی پرستاران طی شیوع کووید-19 را بررسی کردند. نتایج این پژوهش نشان داد استرس پس از ضربه به کاهش حس امنیت در پرستاران منجر می‌شود. همچنین پرستارانی که دارای معنا در زندگی هستند به رشد پس از ضربه مناسبی دست یافته بودند. در پژوهشی دیگر، وانگ و همکاران [5] عوامل مرتبط با استرس پس از ضربه در پرستاران طی همه‌گیری کووید-19 را بررسی کردند. یافته‌های به‌دست‌آمده مشخص کرد شیوع استرس پس از ضربه 16/86 درصد بوده که تحت تأثیر جنسیت و رضایت شغلی پرستاران قرار داشته است.
از طرفی دیگر، یافته‌های این مطالعه نشان داد پرستارانی که سابقه ابتلا به کووید-19 را داشتند در مقایسه با پرستارانی که به کووید-19 مبتلا نشده بودند، دارای کفایت شخصی پایین و خستگی عاطفی و مسخ شخصیت بیشتری بودند. این نتایج در راستای پژوهش‌های هو و همکاران [3]، ژانگ و همکاران [18]، مارتینز لوپز و همکاران [19]، فریتاس و همکاران [20] و مورات و همکاران [21] قرار دارد. نتایج به‌دست‌آمده از مطالعات مشخص کرد ترس، اضطراب و سابقه ابتلا به کووید-19 در پرستاران می‌تواند پیامدهای روان‌شناختی، اجتماعی و شغلی گسترده‌ای را همراه داشته باشد. ازآنجایی‌که شغل پرستاری دارای سختی‌ها و استرس فراوانی است، می‌توان انتظار داشت قرار گرفتن در شرایطی که سلامتی فرد را مورد تهدید قرار می‌دهد، سلامت روانی و عملکرد شغلی فرد را متأثر سازد.
پرستاران از روزهای ابتدایی شیوع کووید-19 در بیمارستان‌ها حضور داشتند و با وجود دوری از خانواده، تمام تلاششان را می‌کردند تا از مرگ بیماران جلوگیری کنند، اما به‌دلیل کمبود تجهیزات محافظتی در بیمارستان‌ها و شیوع سریع کووید-19 بسیاری از پرستاران به‌ویژه افرادی که در بخش‌های مراقبتهای ویژه فعالیت می‌کردند، درگیر این ویروس کشنده شدند. تعداد قابل توجهی از پرستاران با خستگی، بی‌خوابی، کمبود انرژی و ضعف به فعالیت حرفه‌ای خود ادامه می‌دادند. ابتلا به کووید-19 باعث تشدید فرسودگی شغلی در بسیاری از پرستاران و کادر درمانی بیمارستان‌ها شد [37]. ازآنجایی‌که ابتلا به کووید-19 به کاهش سیستم ایمنی [2]، افزایش اضطراب و افسردگی [12] و کاهش سلامت روانی و جسمانی [4] بیماران منجر می‌شود، می‌توان انتظار داشت بسیاری از پرستاران پس از ابتلا به کووید-19 علاوه‌بر سپری کردن دوران قرنطینه، تجربه علائم شدید تنفسی، پوستی، چشایی و تغذیه‌ای، دچار وسواس ترس و اضطراب شدید شوند که می‌تواند موجب کاهش کارایی شغلی آن‌ها شود. از طرفی دیگر، پرستاران با روبه‌رو شدن با تعداد بالایی از مبتلایان بدحال در بخش مراقبتهای ویژه و فوت تعداد قابل توجهی از این افراد، خواه ناخواه نگرانی زیادی تجربه خواهند کرد که پیامدهای روان‌شناختی و جسمانی آن تا سال‌ها باقی می‌ماند [16].
در همین زمینه مطالعات گوناگونی پیرامون فرسودگی شغلی پرستاران طی شیوع کووید-19 انجام شده است. بررسی‌های ژانگ و همکاران [18] نشان داد 25/59 و 18/15 درصد از پرستاران دارای سطوح بالایی از خستگی عاطفی و مسخ شخصیت بودند. 29/76 درصد از پرستاران نیز سطوح پایینی از موفقیت شخصی را به دست آوردند. نتایج پژوهش هو و همکاران [3] نشان داد 60/5 درصد از پرستاران دارای فرسودگی شغلی و افسردگی هستند. همچنین 14/3 درصد، 10/7 درصد و 91/2 درصد از پرستاران سطوح بالایی از اضطراب، افسردگی و ترس را گزارش کردند. 96/8 درصد از پرستاران آمادگی خود را برای خدمت در خط مقدم مبارزه با کووید-19 اعلام کردند. یافته‌های مطالعه گیوکسیا و هیو [17] حاکی از همبستگی فرسودگی شغلی با اضطراب و افسردگی پرستاران بود. همچنین پرستارانی که سابقه کار بیشتری داشتند در دوران کووید-19 از فرسودگی شغلی بیشتری رنج می‌بردند.
از سویی دیگر، نتایج به‌دست‌آمده مشخص کرد پرستارانی که سابقه ابتلا به کووید-19 داشتند در مقایسه با پرستارانی که به کووید-19 مبتلا نشده بودند از میزان افسردگی، اضطراب و استرس بالاتری برخوردار بودند. این نتایج در راستای مطالعات یوروک و گولر [4]، پینهو و همکاران [23]، ژیانگ و همکاران [24]، ژنگ و همکاران [25] و ژو و همکاران [26] قرار دارد. در طول شیوع کووید-19، کادر درمانی بیمارستان‌ها به‌دلیل فشار کاری سنگین و محیط کار خطرناک تحت استرس زیادی قرار گرفتند. شرایط سخت موجب بروز مشکلات سلامت روانی مانند اضطراب و افسردگی می‌شود. این مشکلات سلامت روانی بر حوزه توجه کادر درمانی، درک مطلب و توانایی تصمیم‌گیری تأثیر می‌گذارد که ممکن است مانع از توانایی آن‌ها برای درمان بیماران مبتلا به کووید-19 شود [38]. پرستارانی که به کووید-19 مبتلا شده بودند از پریشانی روان‌شناختی بیشتری برخوردار بودند. درواقع، بسیاری از این پرستاران با وجود زدن واکسن نیز به کووید-19 مبتلا شدند و اضطراب بالایی در محیط بیمارستان داشتند.
در این راستا، نتایج پژوهش یوروک و گولر [4] نشان داد 31/8 درصد از پرستاران و ماماها دارای افسردگی بودند. همچنین تاب‌آوری روان‌شناختی و حمایت اجتماعی باعث کاهش فرسودگی شغلی طی شیوع کووید-19 می‌شود. بررسی‌های دیتلا و همکاران [22] نیز حاکی از شیوع بالای اضطراب، افسردگی و استرس پس از ضربه در پرستاران و پزشکان بخش کرونایی بود. در پرستاران علائم اختلالات روان‌شناختی بیشتر مشاهده شد که ناشی کار سخت این افراد طی شیوع کووید-19 است. بررسی‌های پینهو و همکاران [23] نشان داد پرستارانی که از راهبردهای ارتقای سلامت روانی مانند فعالیت ورزشی و برقراری ارتباطات اجتماعی بهره می‌بردند، از افسردگی، اضطراب و استرس کمتری برخوردار بودند. براساس نتایج مطالعه ژیانگ و همکاران [24] شیوع اضطراب و افسردگی بهترتیب 40/8 و 26/4 درصد بود. ارتباط منفی معناداری بین افسردگی و اضطراب با خودکارآمدی پرستاران به دست آمد. هرچه خودکارآمدی پرستاران بالاتر باشد، از سلامت روانی بهتری طی شیوع کووید-19 برخوردارند.
بدین منظور لازم است در کنار بررسی‌های اختلالات روان‌شناختی پرستاران، مطالعاتی درزمینه راه‌های ارتقای سلامت روانی آن‌ها انجام شود.
در انتها، بیان این نکات ضروری است که پژوهش حاضر دارای یک سری محدودیت‌ها بود. جامعه آماری این پژوهش پرستاران زن و مرد بیمارستان‌های غیردولتی شهر تهران در سال 1400 بودند. به همین دلیل در تعمیم نتایج به سایر گروه‌ها و مناطق دیگر باید جانب احتیاط رعایت شود. محدود بودن پژوهش به پرسش‌نامه‌های خودگزارشی و اینترنتی نیز از دیگر محدودیت‌های پژوهش به شمار می‌رود. در همین راستا پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی با فاصله اجتماعی و رعایت نکات بهداشتی به‌صورت حضوری پرسش‌نامه‌های پژوهش پخش شوند. از طرفی دیگر، باتوجهبه پیامدهای بلندمدت همه‌گیری کووید-19 بر سلامت روان‌شناختی پرستاران، لازم است تدابیری در جهت شناسایی پرستاران دارای استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی، افسردگی، اضطراب و استرس اتخاذ کرد و گامی در جهت ارتقای سلامت روانی و بهبود عملکرد پرستاران برداشت. بدین منظور می‌بایست بیمارستان‌ها و مراکز خدمات درمانی یک پایگاه سلامت روانی داشته باشند تا با برگزاری کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی به افزایش آگاهی پرستاران با سابقه ابتلا به کووید-19 کمک شود.
همچنین باتوجهبه اینکه بسیاری از پیامدهای روان‌شناختی کووید-19 تا سال‌ها باقی می‌مانند، پیشنهاد می‌شود سازمان نظام پرستاری کشور با انجام مطالعات طولی، پرستارانی با سابقه ابتلا به کووید-19 ضعیف تا شدید را شناسایی کند و مورد ارزیابی دقیق قرار دهد.
نتیجه‌گیری
درمجموع، یافته‌های حاصل از این پژوهش نشان داد طی همه‌گیری کووید-19، پرستاران دارای سابقه ابتلا به کووید-19 در مقایسه با سایر پرستاران از استرس پس از ضربه، فرسودگی شغلی و پریشانی روان‌شناختی بالایی رنج می‌برند. بسیاری از پرستاران به‌علت افزایش ساعات کاری استرس و اضطراب زیادی را تجربه کردند که به فشارهای روان‌شناختی و تشدید فرسودگی شغلی در آن‌ها منجر شد. با در نظر گرفتن تأثیر مخرب شیوع کووید-19 بر سلامت روانی پرستاران و کادر درمانی بیمارستان‌ها، بهره‌گیری از برنامه‌های مدیریت بحران موضوعی غیرقابل چشم‌پوشی است. بدین منظور توصیه می‌شود با بررسی و مطالعه دقیق پرستاران دارای سابقه ابتلا به کووید-19 گامی در جهت شناسایی عوامل تأثیرگذار بر افزایش کارآمدی شغلی و سلامت روانی پرستاران برداشته شود. ازآنجایی‌که مشکلات روان‌شناختی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند و به‌عنوان یک بیماری پنهان ممکن است فرد را از درون تخریب کنند، در رابطه با پرستاران آسیب‌پذیر می‌بایست اقداماتی حمایتی و پیشگیرانه انجام داد تا شاهد بروز کمترین آسیب‌های روانی و جسمانی در میان پرستاران بود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کسب مجوز اخلاق با کد IR.BMSU.REC.1399.139 از کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله(عج)دریافت شده است.
حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
ایده‌پردازی، نهایی‌سازی و اصلاح متن مقاله: فرزین باقری شیخانگفشه و علی فتحی آشتیانی؛ ویرایش و فرمت کردن مقاله: وحید صوابی نیری و نیلوفر سرلک؛ جمع‌آوری داده‌ها: مهدیه دلداری علمداری.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از تمامی پرستارانی که در فرآیند این پژوهش همکاری کردند، تشکر و قدردانی کنند.
References
1.Liao J, He X, Gong Q, Yang L, Zhou C, Li J. Analysis of vaginal delivery outcomes among pregnant women in Wuhan, China during the COVID-19 pandemic. Int J Gynaecol Obstet. 2020; 150(1):53-7. [DOI:10.1002/ijgo.13188] [PMID] [PMCID]
2.Geng DC, Innes J, Wu W, Wang G. Impacts of COVID-19 pandemic on urban park visitation: a global analysis. J For Res. 2021; 32(2):553-67. [DOI:10.1007/s11676-020-01249-w] [PMID] [PMCID]
3.Hu D, Kong Y, Li W, Han Q, Zhang X, Zhu LX, et al. Frontline nurses' burnout, anxiety, depression, and fear statuses and their associated factors during the COVID-19 outbreak in Wuhan, China: A large-scale cross-sectional study. EClinicalMedicine. 2020; 24:100424. [DOI:10.1016/j.eclinm.2020.100424] [PMID] [PMCID]
4.Yörük S, Güler D. The relationship between psychological resilience, burnout, stress, and sociodemographic factors with depression in nurses and midwives during the COVID-19 pandemic: A cross-sectional study in Turkey. Perspect Psychiatr Care. 2021; 57(1):390-8. [DOI:10.1111/ppc.12659] [PMID]
5.Wang YX, Guo HT, Du XW, Song W, Lu C, Hao WN. Factors associated with post-traumatic stress disorder of nurses exposed to coronavirus disease 2019 in China. Medicine. 2020; 99(26):e20965. [DOI:10.1097/MD.0000000000020965] [PMID] [PMCID]
6.Bagheri Sheykhangafshe F, Saeedi M, Ansarifar N, Savabi Niri V, Deldari Alamdari M. [Evaluation of post-traumatic stress disorder, depression and anxiety of nurses during coronavirus 2019 pandemic: A systematic review (Persian)]. Iran J Nurs Res 2021; 16(5):58-70. [Link]
7.Marco CA, Larkin GL, Feeser VR, Monti JE, Vearrier L, ACEP Ethics Committee. Post-traumatic stress and stress disorders during the COVID-19 pandemic: Survey of emergency physicians. J Am Coll Emerg Physicians Open. 2020; 1(6):1594-601. [DOI:10.1002/emp2.12305] [PMID] [PMCID]
8.Schuster M, Dwyer PA. Post-traumatic stress disorder in nurses: An integrative review. J Clin Nurs. 2020; 29(15-16):2769-87. [DOI:10.1111/jocn.15288] [PMID] 9.Bagheri Sheykhangafshe F, Rezaeinasab F, Arianipour M, Jalili P, Fathi-Ashtiani A. The role of psychological distress and difficulties in emotion regulation in predicting post-traumatic stress nurses during the COVID-19 pandemic. Razavi Int J Med. 2022; 10(4):e13069. [DOI:10.34172/jmdc.2021.33]
10.Nowicki GJ, Ślusarska B, Tucholska K, Naylor K, Chrzan-Rodak A, Niedorys B. The severity of traumatic stress associated with COVID-19 pandemic, perception of support, sense of security, and sense of meaning in life among nurses: Research protocol and preliminary results from Poland. Int J Environ Res Public Health. 2020; 17(18):6491. [DOI:10.3390/ijerph17186491] [PMID] [PMCID]
11.Moon DJ, Han MA, Park J, Ryu SY. Post-traumatic stress and related factors among hospital nurses during the COVID-19 outbreak in Korea. Psychiatr Q. 2021; 92(4):1381-91. [DOI:10.1007/s11126-021-09915-w] [PMID] [PMCID]
12.Ranieri J, Guerra F, Di Giacomo D. Predictive risk factors for post-traumatic stress symptoms among nurses during the Italian acute COVID-19 outbreak. Health Psychol Rep. 2021; 9(2):180-5. [DOI:10.5114/hpr.2020.101249]
13.Ross J. The exacerbation of burnout during COVID-19: A major concern for nurse safety. J Perianesth Nurs. 2020; 35(4):439-40. [DOI:10.1016/j.jopan.2020.04.001] [PMID] [PMCID]
14.Hardiyono H, Aiyul I, Ifah F, Wahdaniah W, Reni F. Effect Covid-19: Burnout on the nurse. Espacios. 2020; 41(42):11-8. [DOI:10.48082/espacios-a20v41n42p02]
15.Aydin Sayilan A, Kulakaç N, Uzun S. Burnout levels and sleep quality of COVID-19 heroes. Perspect Psychiatr Care. 2021; 57(3):1231-6. [DOI:10.1111/ppc.12678] [PMID]
16.Sriharan A, West KJ, Almost J, Hamza A. COVID-19-related occupational burnout and moral distress among nurses: A rapid scoping review. Nurs Leadersh (Tor Ont). 2021; 34(1):7-19. [DOI:10.12927/cjnl.2021.26459] [PMID]
17.Guixia L, Hui Z. A study on burnout of nurses in the period of COVID 19. Psychol Behav Sci. 2020; 9(3):31-6. [DOI:10.11648/j.pbs.20200903.12]
18.Zhang CQ, Zhang R, Lu Y, Liu H, Kong S, Baker JS, et al. Occupational stressors, mental health, and sleep difficulty among nurses during the COVID-19 pandemic: The mediating roles of cognitive fusion and cognitive reappraisal. J Contextual Behav Sci. 2021; 19:64-71. [DOI:10.1016/j.jcbs.2020.12.004] [PMID] [PMCID]
19.Martínez-López JÁ, Lázaro-Pérez C, Gómez-Galán J.Burnout among direct-care workers in nursing homes during the COVID-19 pandemic in Spain: A preventive and educational focus for sustainable workplaces. Sustainability. 2021; 13(5):2782. [DOI:10.3390/su13052782]
20.Freitas RF, Barros IM, Miranda MA, Freitas TF, Rocha JS, Lessa AD. [Predictors of Burnout syndrome in nursing technicians in an intensive care unit during the COVID-19 pandemic (portuguese)]. J Bras Psiquiatr. 2021; 70(1):12-20. [DOI:10.1590/0047-2085000000313]
21.Murat M, Köse S, Savaşer S. Determination of stress, depression and burnout levels of front-line nurses during the COVID-19 pandemic. Int J Ment Health Nurs. 2021; 30(2):533-43. [DOI:10.1111/inm.12818] [PMID] [PMCID]
22.Di Tella M, Benfante A, Castelli L, Romeo A. Anxiety, depression, and posttraumatic stress in nurses during the COVID-19 outbreak. Intensive Crit Care Nurs. 2021; 64:103014. [DOI:10.1016/j.iccn.2021.103014] [PMID] [PMCID]
23.Pinho L, Correia T, Sampaio F, Sequeira C, Teixeira L, Lopes M, et al. The use of mental health promotion strategies by nurses to reduce anxiety, stress, and depression during the COVID-19 outbreak: A prospective cohort study. Environ Res. 2021; 195:110828. [DOI:10.1016/j.envres.2021.110828] [PMID] [PMCID]
24.Xiong H, Yi S, Lin Y. The psychological status and self-efficacy of nurses during COVID-19 outbreak: A cross-sectional survey. Inquiry. 2020; 57:0046958020957114. [DOI:10.1177/0046958020957114] [PMID] [PMCID]
25.Zheng R, Zhou Y, Qiu M, Yan Y, Yue J, Yu L, et al. Prevalence and associated factors of depression, anxiety, and stress among Hubei pediatric nurses during COVID-19 pandemic. Compr Psychiatry. 2021; 104:152217. [DOI:10.1016/j.comppsych.2020.152217] [PMID] [PMCID]
26.Zhu J, Sun L, Zhang L, Wang H, Fan A, Yang B, et al. Prevalence and influencing factors of anxiety and depression symptoms in the first-line medical staff fighting against COVID-19 in Gansu. Front Psychiatry. 2020; 11:386. [DOI:10.3389/fpsyt.2020.00386] [PMID] [PMCID]
27.Almasi M, Mahmoudiani S, Ghasemi T. [Comparing spiritual health and quality of life among fertile and infertile women (Persian)]. Iran J Nurs. 2015; 28(93-94):87-95. [DOI:10.29252/ijn.28.93.94.87]
28.Keane TM, Caddell JM, Taylor KL. Mississippi scale for combat-related posttraumatic stress disorder: three studies in reliability and validity. J Consult Clin Psychol. 1988; 56(1):85-90. [DOI:10.1037/0022-006X.56.1.85] [PMID]
29.Goodarzi MA. [Evaluating reliability and validity of the Mississippi scale for post-traumatic stress disorder in Shiraz (Persian)]. J Psychol. 2003; 7(2):153-78. [Link]
30.Maslach C, Jackson SE. The measurement of experienced burnout. J Organ Behav. 1981; 2(2):99-113. [DOI:10.1002/job.4030020205]
31.Hezaveh Z, Seyedfatemi N, Mardani-Hamooleh M, Aabbasi Z, Haghani S, Ghaljeh M. [The effect of resilience training program on the job burnout of nurses: A quasi-experimental study (Persian)]. Iran J Nurs. 2021; 33(128):100-12. [DOI:10.52547/ijn.33.128.100]
32.Lovibond PF, Lovibond SH. The structure of negative emotional states: Comparison of the Depression Anxiety Stress Scales (DASS) with the Beck Depression and Anxiety Inventories. Behav Res Ther. 1995; 33(3):335-43. [DOI:10.1016/0005-7967(94)00075-U] [PMID]
33.Henry JD, Crawford JR. The 21-item version of the Depression Anxiety Stress Scales (DASS–21): Normative data and psychometric evaluation in a large non-clinical sample. Br J Clin Psychol. 2005; 44(Pt 2):227-39. [DOI:10.1348/014466505X29657] [PMID]
34.Samani S, Joukar B. [A study on the reliability and validity of the short form of the Depression Anxiety Stress Scale (DASS-21) (Persian)]. J Soc Sci Humanit Shiraz Univ. 2007: 26(3):65-77. [Link]
35.Riello M, Purgato M, Bove C, MacTaggart D, Rusconi E. Prevalence of post-traumatic symptomatology and anxiety among residential nursing and care home workers following the first COVID-19 outbreak in Northern Italy. R Soc Open Sci. 2020; 7(9):200880. [DOI:10.1098/rsos.200880] [PMID] [PMCID]
36.Rosenberg M. COVID-19-related psychological distress, acute depression, and post-traumatic stress disorder in frontline respiratory and intensive care physicians and nurses. Psychosociological Issues Hum Resour Manage. 2020; 8(2):67-76. [DOI:10.22381/PIHRM8220207]
37.Kelly LA, Gee PM, Butler RJ. Impact of nurse burnout on organizational and position turnover. Nurs Outlook. 2021; 69(1):96-102. [DOI:10.1016/j.outlook.2020.06.008] [PMID] [PMCID]
38.Labrague LJ, de Los Santos JA. Fear of Covid-19, psychological distress, work satisfaction and turnover intention among frontline nurses. J Nurs Manag. 2021; 29(3):395-403. [DOI:10.1111/jonm.13168] [PMID] [PMCID]
2.Geng DC, Innes J, Wu W, Wang G. Impacts of COVID-19 pandemic on urban park visitation: a global analysis. J For Res. 2021; 32(2):553-67. [DOI:10.1007/s11676-020-01249-w] [PMID] [PMCID]
3.Hu D, Kong Y, Li W, Han Q, Zhang X, Zhu LX, et al. Frontline nurses' burnout, anxiety, depression, and fear statuses and their associated factors during the COVID-19 outbreak in Wuhan, China: A large-scale cross-sectional study. EClinicalMedicine. 2020; 24:100424. [DOI:10.1016/j.eclinm.2020.100424] [PMID] [PMCID]
4.Yörük S, Güler D. The relationship between psychological resilience, burnout, stress, and sociodemographic factors with depression in nurses and midwives during the COVID-19 pandemic: A cross-sectional study in Turkey. Perspect Psychiatr Care. 2021; 57(1):390-8. [DOI:10.1111/ppc.12659] [PMID]
5.Wang YX, Guo HT, Du XW, Song W, Lu C, Hao WN. Factors associated with post-traumatic stress disorder of nurses exposed to coronavirus disease 2019 in China. Medicine. 2020; 99(26):e20965. [DOI:10.1097/MD.0000000000020965] [PMID] [PMCID]
6.Bagheri Sheykhangafshe F, Saeedi M, Ansarifar N, Savabi Niri V, Deldari Alamdari M. [Evaluation of post-traumatic stress disorder, depression and anxiety of nurses during coronavirus 2019 pandemic: A systematic review (Persian)]. Iran J Nurs Res 2021; 16(5):58-70. [Link]
7.Marco CA, Larkin GL, Feeser VR, Monti JE, Vearrier L, ACEP Ethics Committee. Post-traumatic stress and stress disorders during the COVID-19 pandemic: Survey of emergency physicians. J Am Coll Emerg Physicians Open. 2020; 1(6):1594-601. [DOI:10.1002/emp2.12305] [PMID] [PMCID]
8.Schuster M, Dwyer PA. Post-traumatic stress disorder in nurses: An integrative review. J Clin Nurs. 2020; 29(15-16):2769-87. [DOI:10.1111/jocn.15288] [PMID] 9.Bagheri Sheykhangafshe F, Rezaeinasab F, Arianipour M, Jalili P, Fathi-Ashtiani A. The role of psychological distress and difficulties in emotion regulation in predicting post-traumatic stress nurses during the COVID-19 pandemic. Razavi Int J Med. 2022; 10(4):e13069. [DOI:10.34172/jmdc.2021.33]
10.Nowicki GJ, Ślusarska B, Tucholska K, Naylor K, Chrzan-Rodak A, Niedorys B. The severity of traumatic stress associated with COVID-19 pandemic, perception of support, sense of security, and sense of meaning in life among nurses: Research protocol and preliminary results from Poland. Int J Environ Res Public Health. 2020; 17(18):6491. [DOI:10.3390/ijerph17186491] [PMID] [PMCID]
11.Moon DJ, Han MA, Park J, Ryu SY. Post-traumatic stress and related factors among hospital nurses during the COVID-19 outbreak in Korea. Psychiatr Q. 2021; 92(4):1381-91. [DOI:10.1007/s11126-021-09915-w] [PMID] [PMCID]
12.Ranieri J, Guerra F, Di Giacomo D. Predictive risk factors for post-traumatic stress symptoms among nurses during the Italian acute COVID-19 outbreak. Health Psychol Rep. 2021; 9(2):180-5. [DOI:10.5114/hpr.2020.101249]
13.Ross J. The exacerbation of burnout during COVID-19: A major concern for nurse safety. J Perianesth Nurs. 2020; 35(4):439-40. [DOI:10.1016/j.jopan.2020.04.001] [PMID] [PMCID]
14.Hardiyono H, Aiyul I, Ifah F, Wahdaniah W, Reni F. Effect Covid-19: Burnout on the nurse. Espacios. 2020; 41(42):11-8. [DOI:10.48082/espacios-a20v41n42p02]
15.Aydin Sayilan A, Kulakaç N, Uzun S. Burnout levels and sleep quality of COVID-19 heroes. Perspect Psychiatr Care. 2021; 57(3):1231-6. [DOI:10.1111/ppc.12678] [PMID]
16.Sriharan A, West KJ, Almost J, Hamza A. COVID-19-related occupational burnout and moral distress among nurses: A rapid scoping review. Nurs Leadersh (Tor Ont). 2021; 34(1):7-19. [DOI:10.12927/cjnl.2021.26459] [PMID]
17.Guixia L, Hui Z. A study on burnout of nurses in the period of COVID 19. Psychol Behav Sci. 2020; 9(3):31-6. [DOI:10.11648/j.pbs.20200903.12]
18.Zhang CQ, Zhang R, Lu Y, Liu H, Kong S, Baker JS, et al. Occupational stressors, mental health, and sleep difficulty among nurses during the COVID-19 pandemic: The mediating roles of cognitive fusion and cognitive reappraisal. J Contextual Behav Sci. 2021; 19:64-71. [DOI:10.1016/j.jcbs.2020.12.004] [PMID] [PMCID]
19.Martínez-López JÁ, Lázaro-Pérez C, Gómez-Galán J.Burnout among direct-care workers in nursing homes during the COVID-19 pandemic in Spain: A preventive and educational focus for sustainable workplaces. Sustainability. 2021; 13(5):2782. [DOI:10.3390/su13052782]
20.Freitas RF, Barros IM, Miranda MA, Freitas TF, Rocha JS, Lessa AD. [Predictors of Burnout syndrome in nursing technicians in an intensive care unit during the COVID-19 pandemic (portuguese)]. J Bras Psiquiatr. 2021; 70(1):12-20. [DOI:10.1590/0047-2085000000313]
21.Murat M, Köse S, Savaşer S. Determination of stress, depression and burnout levels of front-line nurses during the COVID-19 pandemic. Int J Ment Health Nurs. 2021; 30(2):533-43. [DOI:10.1111/inm.12818] [PMID] [PMCID]
22.Di Tella M, Benfante A, Castelli L, Romeo A. Anxiety, depression, and posttraumatic stress in nurses during the COVID-19 outbreak. Intensive Crit Care Nurs. 2021; 64:103014. [DOI:10.1016/j.iccn.2021.103014] [PMID] [PMCID]
23.Pinho L, Correia T, Sampaio F, Sequeira C, Teixeira L, Lopes M, et al. The use of mental health promotion strategies by nurses to reduce anxiety, stress, and depression during the COVID-19 outbreak: A prospective cohort study. Environ Res. 2021; 195:110828. [DOI:10.1016/j.envres.2021.110828] [PMID] [PMCID]
24.Xiong H, Yi S, Lin Y. The psychological status and self-efficacy of nurses during COVID-19 outbreak: A cross-sectional survey. Inquiry. 2020; 57:0046958020957114. [DOI:10.1177/0046958020957114] [PMID] [PMCID]
25.Zheng R, Zhou Y, Qiu M, Yan Y, Yue J, Yu L, et al. Prevalence and associated factors of depression, anxiety, and stress among Hubei pediatric nurses during COVID-19 pandemic. Compr Psychiatry. 2021; 104:152217. [DOI:10.1016/j.comppsych.2020.152217] [PMID] [PMCID]
26.Zhu J, Sun L, Zhang L, Wang H, Fan A, Yang B, et al. Prevalence and influencing factors of anxiety and depression symptoms in the first-line medical staff fighting against COVID-19 in Gansu. Front Psychiatry. 2020; 11:386. [DOI:10.3389/fpsyt.2020.00386] [PMID] [PMCID]
27.Almasi M, Mahmoudiani S, Ghasemi T. [Comparing spiritual health and quality of life among fertile and infertile women (Persian)]. Iran J Nurs. 2015; 28(93-94):87-95. [DOI:10.29252/ijn.28.93.94.87]
28.Keane TM, Caddell JM, Taylor KL. Mississippi scale for combat-related posttraumatic stress disorder: three studies in reliability and validity. J Consult Clin Psychol. 1988; 56(1):85-90. [DOI:10.1037/0022-006X.56.1.85] [PMID]
29.Goodarzi MA. [Evaluating reliability and validity of the Mississippi scale for post-traumatic stress disorder in Shiraz (Persian)]. J Psychol. 2003; 7(2):153-78. [Link]
30.Maslach C, Jackson SE. The measurement of experienced burnout. J Organ Behav. 1981; 2(2):99-113. [DOI:10.1002/job.4030020205]
31.Hezaveh Z, Seyedfatemi N, Mardani-Hamooleh M, Aabbasi Z, Haghani S, Ghaljeh M. [The effect of resilience training program on the job burnout of nurses: A quasi-experimental study (Persian)]. Iran J Nurs. 2021; 33(128):100-12. [DOI:10.52547/ijn.33.128.100]
32.Lovibond PF, Lovibond SH. The structure of negative emotional states: Comparison of the Depression Anxiety Stress Scales (DASS) with the Beck Depression and Anxiety Inventories. Behav Res Ther. 1995; 33(3):335-43. [DOI:10.1016/0005-7967(94)00075-U] [PMID]
33.Henry JD, Crawford JR. The 21-item version of the Depression Anxiety Stress Scales (DASS–21): Normative data and psychometric evaluation in a large non-clinical sample. Br J Clin Psychol. 2005; 44(Pt 2):227-39. [DOI:10.1348/014466505X29657] [PMID]
34.Samani S, Joukar B. [A study on the reliability and validity of the short form of the Depression Anxiety Stress Scale (DASS-21) (Persian)]. J Soc Sci Humanit Shiraz Univ. 2007: 26(3):65-77. [Link]
35.Riello M, Purgato M, Bove C, MacTaggart D, Rusconi E. Prevalence of post-traumatic symptomatology and anxiety among residential nursing and care home workers following the first COVID-19 outbreak in Northern Italy. R Soc Open Sci. 2020; 7(9):200880. [DOI:10.1098/rsos.200880] [PMID] [PMCID]
36.Rosenberg M. COVID-19-related psychological distress, acute depression, and post-traumatic stress disorder in frontline respiratory and intensive care physicians and nurses. Psychosociological Issues Hum Resour Manage. 2020; 8(2):67-76. [DOI:10.22381/PIHRM8220207]
37.Kelly LA, Gee PM, Butler RJ. Impact of nurse burnout on organizational and position turnover. Nurs Outlook. 2021; 69(1):96-102. [DOI:10.1016/j.outlook.2020.06.008] [PMID] [PMCID]
38.Labrague LJ, de Los Santos JA. Fear of Covid-19, psychological distress, work satisfaction and turnover intention among frontline nurses. J Nurs Manag. 2021; 29(3):395-403. [DOI:10.1111/jonm.13168] [PMID] [PMCID]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
