جلد 34، شماره 133 - ( دی 1400 )
جلد 34 شماره 133 صفحات 65-54 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Amiri R, Mardani-Hamooleh M, Ashghali Farahani M, Ghaljeh M, Haghani S. The Relationship Between Spiritual Wellbeing With Medication Adherence in Hypertensive Patients Referred to Selected Heart Clinics of Iran University of Medical Sciences, Iran, 2020. IJN 2021; 34 (133) :54-65
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3260-fa.html
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3260-fa.html
امیری رضا، مردانی حموله مرجان، اشقلی فراهانی منصوره، قلجه مهناز، حقانی شیما. ارتباط سلامت معنوی با پیروی از رژیم درمانی در افراد با پرفشاری خون مراجعهکننده به درمانگاههای قلب. نشریه پرستاری ایران. 1400; 34 (133) :54-65
رضا امیری1 
، مرجان مردانی حموله 2، منصوره اشقلی فراهانی3 ، مهناز قلجه4 ، شیما حقانی5
، مرجان مردانی حموله 2، منصوره اشقلی فراهانی3 ، مهناز قلجه4 ، شیما حقانی5
1- گروه داخلی و جراحی، بیمارستان رسول اکرم، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
2- گروه روانپرستاری، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران. ،mardanihamoole.m@iums.ac.ir
3- گروه داخلی و جراحی، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
4- گروه مدیریت پرستاری، مرکز تحقیقات پرستاری جامعه، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، زاهدان، ایران.
5- مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
2- گروه روانپرستاری، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران. ،
3- گروه داخلی و جراحی، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
4- گروه مدیریت پرستاری، مرکز تحقیقات پرستاری جامعه، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی زاهدان، زاهدان، ایران.
5- مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 5571 kb]
(693 دریافت)
| چکیده (HTML) (1500 مشاهده)
References
1.Taher M, Safavi Bayat Z, Niromand Zandi K, Ghasemi E, Abredari H, Karimy M, et al. Correlation between compliance regimens with health locus of control in patients with hypertension. Med J Islam Repub Iran. 2015; 29:194. [PMID]
2.Ramazani T, Dashti Z, Hozoori M, Mohebi S. [The relationship of nutritional awareness with hypertension with anthropometric indices in menopausal women (Persian)]. Journal of Health and Care. 2016; 18(2):139-49. http://hcjournal.arums.ac.ir/article-1-548-en.html
3.Algabbani FM, Algabbani AM. Treatment adherence among patients with hypertension: Findings from a cross-sectional study. Clin Hypertens. 2020; 26:18. [DOI:10.1186/s40885-020-00151-1] [PMID] [PMCID]
4.Nayeri ND, Dehghan M, Iranmanesh S. Being as an iceberg: Hypertensive treatment adherence experiences in southeast of Iran. Glob Health Action. 2015; 8:28814. [DOI:10.3402/gha.v8.28814] [PMID] [PMCID]
5.Mukora-Mutseyekwa FN, Chadambuka EM. Drug adherence behavior among hypertensive out-patients at a tertiary health institution in Manicaland province, Zimbabwe, 2011. Patient Prefer Adherence. 2013; 7:65-70. [DOI:10.2147/PPA.S40295] [PMID] [PMCID]
6.Sharifi S, Moeini M. [The effect of an Islamic spiritual program on life satisfaction of elderly patients with hypertension (Persian)]. J Clin Nurs Midwifery. 2016; 4(4):93-103. http://jcnm.skums.ac.ir/article-1-233-fa.html
7.Oliveira-Filho AD, Barreto-Filho JA, Neves SJ, Lyra Junior DP. Association between the 8-item Morisky Medication Adherence Scale (MMAS-8) and blood pressure control. Arq Bras Cardiol. 2012; 99(1):649-58. [DOI:10.1590/S0066-782X2012005000053] [PMID]
8.Bai M, Lazenby M, Jeon S, Dixon J, McCorkle R. Exploring the relationship between spiritual well-being and quality of life among patients newly diagnosed with advanced cancer. Palliat Support Care. 2015; 13(4):927-35. [DOI:10.1017/S1478951514000820]
9.Tiew LH, Creedy DK, Chan MF. Student nurses’ perspectives of spirituality and spiritual care. Nurse Educ Today. 2013; 33(6):574-9. [DOI:10.1016/j.nedt.2012.06.007] [PMID]
10.Kretchy I, Owusu-Daaku F, Danquah S. Spiritual and religious beliefs: Do they matter in the medication adherence behaviour of hypertensive patients? Biopsychosoc Med. 2013; 7(1):15. [DOI:10.1186/1751-0759-7-15] [PMID] [PMCID]
11.Mondesir FL, Levitan EB, Malla G, Mukerji R, Carson AP, Safford MM, et al. Patient perspectives on factors influencing medication adherence among people with Coronary Heart Disease (CHD) and CHD risk factors. Patient Prefer Adherence. 2019; 13:2017-27. [DOI:10.2147/PPA.S222176] [PMID] [PMCID]
12.Abel WM, Greer DB. Spiritual/religious beliefs & medication adherence in black women with hypertension. J Christ Nurs. 2017; 34(3):164-9. [DOI:10.1097/CNJ.0000000000000333] [PMID]
13.Paloutzian RF, Ellison CW. Loneliness, spiritual well-being and the quality of life. In: Peplau LA, Perlman D. Loneliness: A sourcebook of current theory, research and therapy. New York: John Wiley & Sons; 1982. p. 224-237. https://www.google.com/books/edition/Loneliness/z0p9AAAAMAAJ?hl=en
14.Kim MT, Hill MN, Bone LR, Levine DM. Development and testing of the hill-bone compliance to high blood pressure therapy scale. Prog Cardiovasc Nurs. 2000; 15(3):90-6.[DOI:10.1111/j.1751-7117.2000.tb00211.x] [PMID]
15.Aghaeipour Amshal E, Rejeh N, Heravi-Karimooi M, Tadsisi D. [Relationship between spiritual wellbeing with anxiety in elderly patients with chronic heart failure who referred to allocated hospitals in Tehran city (Persian)]. Iranian J Nurs Res. 2016; 10(4):145-54. http://ijnr.ir/article-1-1637-en.html
16.Ezeala-Adikaibe BA, Mbadiwe N, Okudo G, Nwosu N, Nwobodo N, Onyebueke G, et al. Factors associated with medication adherence among hypertensive patients in a tertiary health center: A cross-sectional study. Arch Community Med Public Health. 2017; 3(1):024-31. [DOI:10.17352/2455-5479.000021]
17.Tilea I, Petra D, Voidazan S, Ardeleanu E, Varga A. Treatment adherence among adult hypertensive patients: A cross-sectional retrospective study in primary care in Romania. Patient Prefer Adherence. 2018; 12:625-35. [DOI:10.2147/PPA.S162965] [PMID] [PMCID]
18.Safavi Bayat Z, Taher M. [Correlation between self care and compliance regimens with health locus of control in patients with hypertension (Persian)]. Caspian J Health Aging. 2017; 1(1):42-8. http://cjhaa.mubabol.ac.ir/article-1-26-en.html
19.Mansoorian M, Qorbani M, Shafieyan N, Asayesh H, Rahimzadeh Barzaki H, Shafieyan Z, et al . [Association between life style and hypertension in rural population of Gorgan (Persian)]. J Health Promot Manag. 2012; 1(2):23-8. http://jhpm.ir/article-1-60-en.html
20.Masror Roudsari D, Dabiri Golchin M, Parsa yekta Z, Haghani H. [Relationship between Adherence to Therapeutic Regimen and Health Related Quality of Life in Hypertensive Patients (Persian)]. Iran J Nurs. 2013; 26(85):44-54. http://ijn.iums.ac.ir/article-1-1684-en.html
21.Khorashadizadeh F, Heydari A, Heshmati Nabavi F, Mazlom S, Ebrahimi M. [Concept analysis of spiritual health based on islamic teachings (Persian)]. Iran J Nurs. 2015; 28(97):42-55. http://ijn.iums.ac.ir/article-1-2235-en.html
متن کامل: (851 مشاهده)
مقدمه
امروزه نهتنها در کشورهای پیشرفته، بلکه حتی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز بیماریهای مزمن و غیرواگیر بخش عمدهای از مشکلات مربوط به سلامت را به خود اختصاص میدهند. پرفشاری خون نیز به عنوان یک بیماری مزمن شناخته شده است [1]. این بیماری علامت نداشته، با تجهیزات اندک قابل تشخیص بوده و بهراحتی میتوان با دارو آن را درمان و کنترل کرد. بعد از دخانیات، پرفشاری خون به عنوان دومین عامل خطر اصلی مرگ در کشورهای در حال توسعه و سومین عامل خطر اصلی برای بیماریهای غیرواگیر معرفی شده است. حداقل 45 درصد از بیماران مبتلا به پرفشار خونی در اثر بیماریهای قلبیعروقی و 51 درصد در اثر سکته فوت میکنند [2]. افزون بر آن، پرفشاری خون یکی از مهمترین عوامل خطر بروز آترواسکلروزیس، نارسایی قلبی، سکته مغزی و نارسایی کلیوی در بسیاری از کشورهاست. حدود 511 میلیارد دلار و حدود 4 درصد از تولید ناخالص ملی برای بیماریهای غیرواگیردار در کشورهای با درآمد کم و متوسط هزینه میشود که بیماریهای قلبیعروقی از جمله پرفشاری خون، تقریباً نیمی از هزینه ذکر شده را دربر میگیرد [3].
در این میان، پیروی نکردن از رژیم درمانی یک نگرانی عمده جهانی، بهویژه در مورد بیمارانی است که در شرایط مزمن از قبیل ابتلا به پرفشاری خون قرار دارند [2]. پیروی از رژیم درمانی به درجه مطابقت رفتار افراد با توصیههای سلامتی، پیروی از رژیم دارویی، پیروی از رژیم درمانی و تغییر سبک زندگی مطابق با توصیههای مراقبین سلامت اشاره دارد. در این خصوص، 50 درصد از بیماران مبتلا به پرفشاری خون در سال اول درمان، داروهای خود را قطع میکنند [4]. این در حالی است که پیروی از رژیم درمانی و استفاده از رژیم دارویی به طور چشمگیری باعث کاهش فشار خون و به دنبال آن کاهش مرگ ناشی از بیماریهای قلبیعروقی در بیماران میشود [3]. پیروی پایین از رژیم درمانی با افزایش هزینههای مراقبتی و میزان بالای بیماریهای قلبیعروقی مرتبط است. بنابراین شناسایی بیمارانی که پیروی ضعیف دارند بر افزایش مؤثر کنترل فشار خون در محیطهای سرپایی مؤثر است. در بیماریهای مزمن از جمله پرفشاری خون هزینه پیروی نکردن از رژیم درمانی بسیار بالاست، به طوریکه تخمین زده میشود که هزینه سالیانه آن بیش از 100 بیلیون دلار باشد. درحقیقت 60 درصد افراد مبتلا به اختلالات مزمن پیروی ضعیفی از درمان دارند [5]. زمانی که افراد در اثر پیروی نکردن مناسب، اثرات درمانی کمتری را تجربه میکنند ممکن است این امر باعث افزایش تجویز مقدار دارو یا قطع یکی از داروها شود، زیرا کارکنان تیم بهداشتی بر این باورند که دارو مؤثر نیست.
در این راستا، عواملی مانند معنویت، مرتبط با رفتارهایی از جمله پیروی از رژیم درمانی بهویژه در بیماریهای مزمن چون پرفشاری خون شناخته میشوند. به بیان دیگر، وابستگی بیماران به معنویت و اعتقادات مذهبی با پیروی از رژیم درمانی در ارتباط است [6]. سلامت معنوی دارای دو بعد سلامت مذهبی و سلامت وجودی است. بعد سلامت مذهبی بر درک فرد از رفاه معنوی و ارتباط او با خدا و قدرت برتر مربوط میشود. همچنین بعد سلامت وجودی به این مفهوم است که فرد چگونه خود، جامعه و محیط اطراف را هماهنگ کند و شامل هدف زندگی، رضایت از زندگی و تجربههای مثبت و منفی است. از همین رو ارتباط بین سلامت معنوی و سلامت جسمی مورد توجه روانشناسان است [7]. با توجه به اهمیت بعد معنوی در سلامت انسان، سلامت معنوی هسته مرکزی سلامت انسان است که با سایر ابعاد سلامتی در ارتباط است و بر آنها تأثیر میگذارد [8]. سلامت معنوی همواره به عنوان منبع اصلی در میان افرادی که در معرض ناتوانی و بیماری مزمن قرار دارند، مطرح است [9] اما مطالعات مربوط به این موضوع به طور خاص در مورد پذیرش پیروی از رژیم درمانی و ارتباط آن با سلامت معنوی محدود شده است. با این وجود، رسیدگی به نیازهای روانی و مذهبی بیماران میتواند رفتارهای پایبندی به رژیم درمانی خود را بهبود بخشد و درنتیجه سلامت آنها بهبود خواهد یافت [8]. با توجه به افزایش تعداد بیماران مبتلا به پرفشاری خون و همچنین تأثیر نامطلوبی که این بیماری بر ابعاد سلامتی از جمله سلامت معنوی دارد، توجه به این بعد در این گروه از بیماران از اهمیت خاصی برخوردار است [5].
بر اساس آنچه بیان شد، بعد معنوی سلامت از چند طریق با سلامت جسمی، روانی و اجتماعی مرتبط است. به عنوان مثال در حوزه رفتارهای بهداشتی، تعهد دینی و معنویت موجب فعالسازی مسئولیتپذیری شخص در زمینه رفتارهای بهداشتی همانند رفتارهای تغذیهای و خوب زیستن میشود که اثرات جسمانی و روانی را نیز به خود اضافه میکند. حتی انجام مناسک معنوی توصیهشده در ادیان موجب افزایش حمایت اجتماعی شده که مؤلفه اخیر یکی از تعیینکنندههای اجتماعی سلامت و کاهش تنش شناخته شده است [10]. به عبارت بهتر، معنویت، تعاملات اجتماعی را افزایش داده و حمایت اجتماعی را به عنوان یک منبع ارتقای سلامت، تسهیل بهبودی، کاهش عوامل خطر و استرس مطرح میکند. میتوان گفت که سلامت معنوی نقشی اساسی در سلامت عمومی افراد داشته ولی متأسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، نتایج مطالعات انجامشده در زمینه سلامت معنوی در جوامع مختلف، متفاوت گزارش شده است.به طوری که در پژوهشی، ارتباط مثبت بین متغیرهای سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی وجود داشت [11]. در شرایطی که انتظار میرود، بین برخورداری از سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی ارتباط وجود داشته باشد، اما پژوهشی دیگر در ایالت کارولینای شمالی از ایالات متحده آمریکا، فقدان ارتباط بین متغیرهای سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی را نشان داد [12]. بنابراین نتایج متناقض میتواند موکد این موضوع باشد که ساختار یک جامعه با سلامت معنوی و به دنبال آن پیروی از رژیم درمانی مرتبط است. در این میان، ضروری است، پرستاران به عنوان کسانی که به مراقبت از بیماران همت میگمارند، نسبت به شناسایی وضعیت پیروی از رژیم درمانی و ارتباط آن با سلامت بیماران بهویژه بعد سلامت معنوی آنان، اقدام کنند. بر این اساس، پژوهشگر بر آن شد تا پژوهشی را با موضوع بررسی ارتباط سلامت معنوی با پیروی از رژیم درمانی در افراد با پرفشاری خون انجام داده و ارتباط بین سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی در افراد با پرفشاری خون را تعیین کند.
روش بررسی
این پژوهش، یک مطالعه توصیفی همبستگی و مقطعی بود که در سال 1399 انجام شد. در این مطالعه محیط پژوهش، درمانگاههای قلب وابسته به بیمارستانهای دانشگاه علومپزشکی ایران بود (بیمارستان فیروزگر، بیمارستان فیروزآبادی، بیمارستان لولاگر و بیمارستان رسول اکرم). جامعه پژوهش شامل تمامی افراد با پرفشاری خون مراجعهکننده به درمانگاههای قلب وابسته به دانشگاه علومپزشکی ایران و نمونه شامل 121 نفر از افراد با پرفشاری خون بودند که مشخصات واحدهای مورد پژوهش را داشتند. معیارهای ورود به مطالعه: بیماری پرفشاری خون بود که توسط پزشک متخصص قلب به صورت قطعی تشخیص داده شده باشد. برای درمان بیماری پرفشاری خون حداقل از یک دارو استفاده شود و از تشخیص بیماری پرفشاری خون آنان حداقل سه ماه گذشته باشد. نمونهگیری به شیوه مستمر انجام شد. حجم نمونه در سطح اطمینان 95 درصد و توان آزمون 80 درصد و با فرض اینکه ضریب همبستگی بین سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی در افراد با پرفشاری خون 0/2 باشد تا ارتباط بین دو متغیر از نظر آماری معنیدار تلقی شود، با استفاده از جدول مورگان 198 نفر به دست آمد. این حجم نمونه تقریباً معادل 200 نفر در نظر گرفته شد. شایان ذکر است به دلیل آنکه نمونهگیری با همهگیری کووید 19 مواجه شد با تأیید استاد مشاور آمار با احتساب 60 درصد از حجم نمونه کلی، نمونهگیری پایان یافت. به این ترتیب حجم نمونه کلی در مطالعه حاضر برابر 121 بود. پژوهشگر شخصاً به محیط پژوهش مراجعه کرد و بر اساس معیارهای ورود، نمونهها را انتخاب و بعد از توضیح اهداف مطالعه و جلب مشارکت آنان، رضایتنامه کتبی را از بیمار دریافت و اقدام به توزیع ابزارها کرد. پرسشنامهها به صورت خودگزارشدهی تکمیل میشد و برای افراد کمسواد یا آنان که ابهامی داشتند عین گویههای پرسشنامهها توسط پژوهشگر خوانده میشد و پاسخهای نمونهها در پرسشنامهها علامت زده میشد. تا تکمیل تعداد محاسبهشده جهت نمونهگیری هر روزه به درمانگاهها مراجعه شد. زمان تقریبی برای تکمیل پرسشنامه توسط هر فرد 15دقیقه و در کل فرایند گردآوری دادهها 5 ماه به طول انجامید (از مرداد ماه تا دی ماه 1399).
جهت گرداوری دادهها در ابتدا فرم مشخصات جمعیتشناختی برای سنجش متغیرهای سن، جنس، وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، وضعیت اشتغال، وضعیت اقتصادی، سابقه ابتلا به بیماری، تعداد افراد خانوار، تهیه و در اختیار شرکتکنندگان قرار گرفت. در پژوهش حاضر از دو ابزار جهت گردآوری اطلاعات مربوط به دو متغیر اصلی تحت مطالعه، استفاده شد. ابزار سلامت معنوی Ellison,Paloutzian (1982) متشکل از بیست گویه و دو زیرمقیاس بود. به طوری که ده گویه آن سلامت مذهبی و 10 گویه دیگر سلامت وجودی را اندازهگیری میکرد [13]. گویهﻫﺎﻱ با شمارههای ﻓﺮﺩ، ﺳﻼﻣﺖ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻭ گویههای با شمارههای ﺯﻭﺝ، ﺳـﻼﻣﺖ ﻭﺟـﻮﺩﻱ ﺭﺍ ﻧﺸـﺎﻥ ﻣﻲﺩﻫﻨﺪ. پاسخ گویهها به صورت لیکرت ششگزینهای درجهبندی شده است. در گویههای با فعل مثبت (گویههای 20، 19، 17، 15، 14، 11، 10، 8، 7، 4، 3) پاسخهای کاملاً موافقم نمره 6 و کاملاً مخالفم نمره 1 و در گویههایی که به فعل منفی منتهی شده است (گویههای 18، 16، 13، 12، 9، 6، 5، 2، 1) پاسخ کاملاً موافقم، نمره 1 و کاملاً مخالفم نمره 6 را به خود اختصاص دادهاند. دامنه نمره سلامت مذهبی و سلامت وجودی هرکدام به تفکیک 10 – 60 بود. نمره سلامت معنوی جمع این دو زیرمقیاس است که دامنه آن بین 20 -120 در نظر گرفته شد. سلامت معنوی افراد به سه دسته پایین (40-20)، متوسط (99-41) و بالا (120-100) تقسیمبندی شد. در این ابزار، دریافت نمرات بالاتر بیانگر سلامت معنوی بالاتر است. جهت خردهمقیاسهای سلامت مذهبی و سلامت وجودی سطحبندی وجود ندارد و قضاوت براساس نمره به دست آمده صورت میگیرد. در این مطالعه از ابزار پیگیری رژیم درمانی بیماری پرفشاری خون Hil-Bone (2000) نیز استفاده شد [14] که شامل سیزده گویه و سه زیرمقیاس پیروی از رژیم دارویی، پیروی از رژیم غذایی و پیگیری وعده ملاقات با پزشک است که زیرمقیاس پیروی از رژیم دارویی 8 گویه (گویههای 1 تا 8)، پیروی از رژیم غذایی 3 گویه ( گویههای 9 تا 11) و پیگیری وعده ملاقات با پزشک 2 گویه (گویههای 12 و13) را به خود اختصاص میدهد و هر گویه در طیف لیکرت 4درجه ای (هیچوقت، گاهی اوقات، بیشتر مواقع و همیشه به ترتیب با نمرات 4 ،3 ،2 ،1) نمرهگذاری میشود. نمره کل ابزار 52-13 است. در این ابزار نمرات بر اساس صفر تا صد محاسبه و نمرات بین صفر تا 25 پیگیری ضعیف، نمرات بین 25 تا 50 پیگیری متوسط، نمرات بین 50 تا 75 پیگیری خوب و نمرات بین 75 تا 100 پیگیری عالی در نظر گرفته شده است [14].
روایی و پایایی هر دو ابزار در مطالعات داخل و خارج کشور، مطلوب گزارش شده است [8, 11, 12, 13 ,14, 15]. در پژوهش حاضر نیز روایی محتوایی ابزارها با نظرسنجی از پنج نفــر از اعضای هیئت علمی دانشکده پرستاری و مامایی علومپزشکی ایران احــراز شد. همچنین به منظور ارزیابی پایایی ابزارها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. بدین منظور ابزار در اختیار 15 نفر از بیمارانی که همسان با نمونههای پژوهش، اما خارج از نمونههای پژوهش بودند، قرار گرفت. سپس، همسانی درونی ابزار سنجیده شد. پایایی برای کل ابزار در خصوص ابزار سلامت معنوی 0/92 و برای دو خردهمقیاس سلامت مذهبی و وجودی به ترتیب 0/89 و 0/85 به دست آمد. برای ابزار پیروی از رژیم درمانی، پایایی کل ابزار 0/78 به دست آمد و برای خردهمقیاسهای پیروی از رژیم دارویی، پیروی از رژیم غذایی و پیگیری وعده ملاقات با پزشک به ترتیب 0/76، 0/72 و 0/74 حاصل شد. در ادامه به واحدهای پژوهش در رابطه با فرایند تحقیق اطلاعات لازم داده شد و از نظر اخلاقی به آنان خاطرنشان شد که شرکت در مطالعه اختیاری بوده و آنها از این نظر آزاد هستند. همچنین به نمونهها در زمینه حفظ اطلاعات، اطمینان داده شد. تحلیل دادهها نیز با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه 16 صورت گرفت. به این منظور از آمار توصیفی (تعیین فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی (آزمونهای آماری تی مستقل و ضریب همبستگی پیرسون) استفاده شد. در تحلیل دادهها، P کمتر از 0/05 از نظر آماری معنادار لحاظ شد.
یافتهها
توزیع فراوانی مشخصات جمعیتشناختی بیماران در جدول شماره 1 دیده میشود.
.jpg)
دامنه سنی نمونهها 30 تا 82 سال با میانگین 12/53±56/31 سال بود. بیشتر واحدهای مورد پژوهش متأهل (79/3 درصد) و مرد (51/2 درصد) بودند. همه افراد دارای بیمه بودند و وضعیت اقتصادی بیشتر افراد در سطح متوسط (88/4 درصد) قرار داشت. بیش از نیمی از افراد مورد پژوهش (57/0 درصد) شاغل بودند و تحصیلات در سطح ابتدایی (68/6 درصد) بیشترین فراوانی را در بین سایر سطوح تحصیلی داشت. بیشتر افراد دارای تعداد خانواده دو نفر و کمتر بوده (74/4 درصد) و بیشتر از سه سال از بیماریشان
میگذشت (82/6 درصد).
در جدول شماره 2، میانگین و انحراف معیار پیگیری رژیم درمانی و زیرمقیاسهای آن دیده میشود.
.jpg)
میانگین نمره پیروی از رژیم دارویی 1/67±11/82، میانگین نمره پیروی از رژیم غذایی 1/59±3/89 و پیگیری وعده ملاقات با پزشک 0/97±4/2 گزارش شد. درنهایت میانگین پیروی از رژیم درمانی 2/72±19/93 بود. سایر نتایج نشان داد که پیروی از رژیم درمانی در بیشتر نمونهها یعنی 113 نفر (93/4 درصد) در سطح ضعیف (25-0) و 8 نفر (6/6 درصد) در سطح متوسط (50-25) بود و هیچکدام از نمونهها، پیروی از رژیم درمانی در سطح خوب و عالی (بالاتر از 50) نداشتند.
در این مطالعه میانگین سلامت معنوی در افراد برابر با 24/95±95/12 بود. یافتهها نشان داد سلامت وجودی دارای بیشترین میانگین (53/22±14/16) و سلامت مذهبی دارای کمترین میانگین (41/86± 11/08) بود (جدول شماره 3).
.jpg)
نتایج نشان داد بین سلامت معنوی با پیروی از رژیم درمانی همبستگی معکوس و معنیداری وجود داشت (0/001>P). میزان این همبستگی برابر با 0/559 بود. بین پیروی از رژیم درمانی با سلامت مذهبی (0/001>P) و سلامت وجودی (0/001>P) همبستگی معکوس و معنیداری وجود داشت. بیشترین همبستگی با سلامت معنوی (0/572=r) و کمترین با سلامت وجودی (0/536=r) بود. یافتهها نشان داد بیشترین همبستگی سلامت معنوی با بعد پیروی از رژیم غذایی (0/566=r) و کمترین با بعد پیروی از رژیم دارویی (0/392=r) بود.
شاخصهای عددی سلامت معنوی و پیگیری رژیم درمانی افراد بر حسب مشخصات جمعیتشناختی در جداول شماره 4 و 5 نشان داده شده است.
.jpg)
.jpg)
طبق این جدول، تنها بین مدتزمان بیماری با پیروی از رژیم درمانی ارتباط معنیدار آماری وجود داشت (0/039=P). به طوری که میانگین نمره در بیماران دارای مدت بیماری بیشتر از سه سال به صورت معنیداری از سایرین کمتر بود. نتایج آزمون تی مستقل نشان داد سلامت معنوی با وضعیت تأهل (0/002=P)، تحصیلات (0/005=P) و مدتزمان بیماری (0/002=P) رابطه معنیدار آماری داشتند. به طوری که سلامت معنوی در افراد مجرد و دارای مدرک دیپلم و دانشگاهی و بیماران دارای مدت بیماری سه سال و کمتر، از سایر افراد به صورت معنیداری کمتر بود. نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان داد بین سن و سلامت معنوی افراد همبستگی خطی مستقیم و معنیداری وجود داشت (001/P<0).
بحث و نتیجهگیری
در این مطالعه میانگین نمره سلامت مذهبی و وجودی کسب شده توسط افراد با پرفشاری خون به ترتیب 41/86 و 53/22 بود، بنابراین میتوان سطح ابعاد سلامت مذهبی و سلامت وجودی افراد موردمطالعه را در حد متوسط رو به بالا ارزیابی کرد. به دست آمدن سطح بالای میانگین نمره کل سلامت معنوی در مطالعه حاضر، برای جامعه ایرانی که مذهبی و متمایل به ارزشهای معنوی است دور از ذهن نیست، اما جو مذهبی در ایران ممکن است در پاسخدهی به سؤالات مؤثر بوده باشد. همچنین از نتایج مطالعه حاضر چنین برمیآید که افراد در موقعیتهای اثباتشده مغایر با حیات، ارتباطات معنوی خود را تقویت میکنند و سعی میکنند با برقراری یک سلامت معنوی از آرامش روانی که در پی آن حاصل میشود، برخوردار شوند. به نظر میرسد که رسیدن به معنویت به عنوان یک جنبه از سلامت روحانی، اثرات مثبتی بر سلامت فیزیولوژیک و اجتماعی افراد دارد [15]. همینطور بالا بودن نمره زیرمقیاس سلامت وجودی از سلامت معنوی در مقایسه با زیرمقیاس سلامت مذهبی از سلامت معنوی میتواند ناشی از همین شرایط فرهنگیمذهبی مردم ایران باشد و اینکه بیماران در شرایط استرسزای زندگی و بحران ناشی از بیماری، گرایش بیشتری به معنویت پیدا میکنند. در این مطالعه، میانگین نمره پیروی از رژیم درمانی در افراد 2/74±19/93 بود که نشانگر پیروی از رژیم درمانی ضعیف در افراد با پرفشاری خون بوده ا ست. همسو با نتایج این بخش از مطالعه، یافتههای پژوهش ازلا - آدیکابه (Ezeala-Adikaibe) و همکاران در نیجریه، بیان داشت که 62/5 درصد افراد با پرفشاری خون از رژیم درمانی خود پیروی نداشتهاند [16]. با این حال نتایج مطالعه تیلیا (Tilea) و همکاران در کشور رومانی نشان داد که 69/8 درصد از افراد با پرفشاری خون در پیروی از رژیم درمانی خود موفق عمل کردهاند [17]. همچنین یافتههای حاصل از مطالعه صفوی بیات و همکاران در شهر تهران نشانگر آن بود که 85/4 درصد از افراد با پرفشاری خون درحد متوسط از رژیم درمانی خود پیروی میکردند [18] که ناهمسو با نتایج پژوهش حاضر، بیانگر وضعیت نسبتاً مطلوب در این زمینه است.
در این مطالعه مشخص شد که هرچه سلامت معنوی بیماران مبتلا به پرفشاری خون بالاتر باشد، به همان نسبت کمتر از رژیم درمانی خود پیروی میکنند. مطالعه کرچی (Kretchy) و همکاران در کشور غنا نتایج نشان داد که ارتباط معنیداری معکوس بین سلامت معنوی و پیروی از رژیم دارویی وجود داشت [10] که همسو با مطالعه حاضر است. نتایج بهدستآمده از این بخش از مطالعه کنونی و نتایج مشابه بهدستآمده از مطالعات انجامشده در همین زمینه میتواند نشاندهنده آن باشد که وقتی افراد سلامت معنوی بالاتری دارند با برخورداری از منبع معنویت، بیشتر خود را سالم میپندارند و متعاقب آن کمتر به پیروی از رژیم درمانی همت میگمارند. با این حال، بر خلاف نتایج کسبشده در مطالعه حاضر، در پژوهشی که با مشارکت زنان مبتلا به پرفشاری خون در ایالات متحده آمریکا انجام شد [11]، یافتههای حاصل نشانگر آن بود که ارتباط معنیداری بین متغیر سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی وجود داشت است، به این صورت که هرچقدر نمره سلامت معنوی بالاتر بوده سطح پیروی از رژیم درمانی افزایش چشمگیری داشته است. مطالعه منصوریان و همکاران در گرگان نشان داد که هرچه سلامت معنوی در بیماران مبتلا به پرفشاری خون رشد بیشتری داشته باشد، از سلامت بیشتری نیز برخوردارند [19]. این یافتهها بیانگر اهمیت بعد معنوی از سلامت افراد مبتلا به پرفشاری خون است که باید مد نظر مراقبین سلامت قرار گیرد. به علاوه، با توجه به اینکه پیروی این افراد از رژیم درمانی، موفقیتآمیز بودن درمان را پیشبینی میکند و از عوارض منفی و شدت بیماری میکاهد [20, 21]، توجه به بعد معنوی سلامت برای این افراد، اهمیت مضاعف پیدا میکند.
نتایج دیگر حاکی از آن بود که بین وضعیت تأهل و تحصیلات با سلامت معنوی رابطه معنیداری از لحاظ آماری مشاهده شد و بین ردههای مدتزمان بیماری با سلامت معنوی نیز رابطه معنیداری آماری مشاهده شد. به این شکل که افراد متأهل و دارای فرزند از سطح سلامت معنوی بالاتری برخوردار بودند و با افزایش سطح تحصیلات، سلامت معنوی افزایش چشمگیری داشت. درنهایت بین متغیرهای سن و سلامت معنوی افراد رابطه مثبت بوده و از لحاظ آماری تفاوت معنیداری وجود داشت. از دیگر یافتههای این مطالعه وجود ارتباط معنیدار متغیرهای فردی (مدتزمان بیماری، تحصیلات، وضعیت تأهل و سن) با پیروی از رژیم درمانی بود. به علاوه، نتایج حاکی از آن بود که بین ردههای وضعیت شغلی با پیروی از رژیم درمانی رابطه معنیداری از لحاظ آماری دارد. نتایج گویای ارتباط بین ردههای تحصیلات با متغیر پیروی ازرژیم درمانی بود به این معنی که با افزایش سطح تحصیلات، پیروی از رژیم درمانی به صورت چشمگیری افزایش مییافت. در این مطالعه، در افراد متأهل و دارای فرزند پیروی از رژیم درمانی بالاتری داشتند. به طور کلی، با توجه به ارتباط بین پیروی از رژیم درمانی با کاهش عوارض ناشی از بیماری و سرعت بهبودی بیماری، ضروری است که در فرایند درمان بیماران مبتلا به پرفشاری خون، بر ارتقای پیروی از رژیم درمانی آنها از سوی پرسنل درمانی توجه بیشتری صورت گیرد و با سعی در جهت ارتقای سلامت معنوی بیماران، پیروی آنان از رژیم درمانی افزایش یابد. در عرصه آموزش پرستاری نیز مجریان آموزش پرستاری میتوانند با استفاده از یافتههای این تحقیق، برنامههای آموزشی خود را به نحوی تنظیم و اجرا کنند که کارکنان پرستاری و دانشجویان درگیر با بیماران پرفشاری خون با مفهوم و اهمیت پیروی از رژیم درمانی آشنا شوند و افزون بر آن، اهمیت پیروی از رژیم درمانی در رئوس مطالب آموزش دانشجویان پرستاری طی دوران تحصیل مورد توجه قرار گیرد.
روش گردآوری اطلاعات در پژوهش حاضر، استفاده از پرسشنامه خود گزارشی بود. بنابراین پیشنهاد میشود از روشهای دیگر مثل مصاحبه با حضور پژوهشگر و مشاهده مستقیم برای گردآوری در خصوص پیروی از رژیم درمانی اطلاعات استفاده شود. این مطالعه با مشارکت بیماران دارای پرفشاری خون انجام شده است. بنابراین پیشنهاد میشود مطالعه مشابهی به منظور مقایسه و بررسی سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی در سایر بیماریهای مزمن نیز انجام و نتیجه حاصله با یافتههای مطالعه حاضر مورد مقایسه قرار گیرد. این مطالعه محدودیتهایی نیز داشته است. از جمله آنکه همهگیری کووید 19 مصادف با زمان نمونهگیری این مطالعه بود که باعث تأخیر در گردآوری دادههای این مطالعه شد و با وجود محدودیتهای زیاد از جمله انتشار و انتقال ویروس، بیماران کمتری به درمانگاهها مراجعه کردند که خارج از کنترل پژوهشگر بود. به علاوه، کمبود مطالعاتی که به طور ویژه دو متغیر اصلی تحت مطالعه را با هم بررسی کرده باشند، مانع از مقایسه عمیق یافتههای حاصل از این مطالعه با نتایج سایر مطالعات شد. بنابراین به پرستاران پژوهشگر توصیه میشود در این زمینه مطالعات بیشتری انجام دهند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی، در ابتدا از کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علومپزشکی ایران، مجوز گرفته شد (کد: IR.IUMS.REC.1399.199). اصول اخلاقی تماماً در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
این مطالعه، برگرفته از پایاننامه کارشناسیارشد نویسنده اول در گروه پرستاری جراحی پزشکی، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران است.
مشارکت نویسندگان
مفهومسازی: رضا امیری، مرجان مردانی حموله؛ تحقیق و بررسی: منصوره اشقلی فراهانی، رضا امیری، تحلیل: شیما حقانی؛ مدیریت پروژه: مرجان مردانی حموله، مهناز قلجه؛ ویراستاری و نهاییسازی: مرجان مردانی حموله.
تعارض منافع
هیچگونه تعارض منافع از سوی نویسندگان گزارش نشده است.
تشکر و قدردانی
پژوهشگر، مراتب سپاس خود را از معاونت پژوهشی دانشگاه دانشگاه علومپزشکی ایران و تمامی افراد شرکتکننده در تحقیق اعلام میدارد.
امروزه نهتنها در کشورهای پیشرفته، بلکه حتی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز بیماریهای مزمن و غیرواگیر بخش عمدهای از مشکلات مربوط به سلامت را به خود اختصاص میدهند. پرفشاری خون نیز به عنوان یک بیماری مزمن شناخته شده است [1]. این بیماری علامت نداشته، با تجهیزات اندک قابل تشخیص بوده و بهراحتی میتوان با دارو آن را درمان و کنترل کرد. بعد از دخانیات، پرفشاری خون به عنوان دومین عامل خطر اصلی مرگ در کشورهای در حال توسعه و سومین عامل خطر اصلی برای بیماریهای غیرواگیر معرفی شده است. حداقل 45 درصد از بیماران مبتلا به پرفشار خونی در اثر بیماریهای قلبیعروقی و 51 درصد در اثر سکته فوت میکنند [2]. افزون بر آن، پرفشاری خون یکی از مهمترین عوامل خطر بروز آترواسکلروزیس، نارسایی قلبی، سکته مغزی و نارسایی کلیوی در بسیاری از کشورهاست. حدود 511 میلیارد دلار و حدود 4 درصد از تولید ناخالص ملی برای بیماریهای غیرواگیردار در کشورهای با درآمد کم و متوسط هزینه میشود که بیماریهای قلبیعروقی از جمله پرفشاری خون، تقریباً نیمی از هزینه ذکر شده را دربر میگیرد [3].
در این میان، پیروی نکردن از رژیم درمانی یک نگرانی عمده جهانی، بهویژه در مورد بیمارانی است که در شرایط مزمن از قبیل ابتلا به پرفشاری خون قرار دارند [2]. پیروی از رژیم درمانی به درجه مطابقت رفتار افراد با توصیههای سلامتی، پیروی از رژیم دارویی، پیروی از رژیم درمانی و تغییر سبک زندگی مطابق با توصیههای مراقبین سلامت اشاره دارد. در این خصوص، 50 درصد از بیماران مبتلا به پرفشاری خون در سال اول درمان، داروهای خود را قطع میکنند [4]. این در حالی است که پیروی از رژیم درمانی و استفاده از رژیم دارویی به طور چشمگیری باعث کاهش فشار خون و به دنبال آن کاهش مرگ ناشی از بیماریهای قلبیعروقی در بیماران میشود [3]. پیروی پایین از رژیم درمانی با افزایش هزینههای مراقبتی و میزان بالای بیماریهای قلبیعروقی مرتبط است. بنابراین شناسایی بیمارانی که پیروی ضعیف دارند بر افزایش مؤثر کنترل فشار خون در محیطهای سرپایی مؤثر است. در بیماریهای مزمن از جمله پرفشاری خون هزینه پیروی نکردن از رژیم درمانی بسیار بالاست، به طوریکه تخمین زده میشود که هزینه سالیانه آن بیش از 100 بیلیون دلار باشد. درحقیقت 60 درصد افراد مبتلا به اختلالات مزمن پیروی ضعیفی از درمان دارند [5]. زمانی که افراد در اثر پیروی نکردن مناسب، اثرات درمانی کمتری را تجربه میکنند ممکن است این امر باعث افزایش تجویز مقدار دارو یا قطع یکی از داروها شود، زیرا کارکنان تیم بهداشتی بر این باورند که دارو مؤثر نیست.
در این راستا، عواملی مانند معنویت، مرتبط با رفتارهایی از جمله پیروی از رژیم درمانی بهویژه در بیماریهای مزمن چون پرفشاری خون شناخته میشوند. به بیان دیگر، وابستگی بیماران به معنویت و اعتقادات مذهبی با پیروی از رژیم درمانی در ارتباط است [6]. سلامت معنوی دارای دو بعد سلامت مذهبی و سلامت وجودی است. بعد سلامت مذهبی بر درک فرد از رفاه معنوی و ارتباط او با خدا و قدرت برتر مربوط میشود. همچنین بعد سلامت وجودی به این مفهوم است که فرد چگونه خود، جامعه و محیط اطراف را هماهنگ کند و شامل هدف زندگی، رضایت از زندگی و تجربههای مثبت و منفی است. از همین رو ارتباط بین سلامت معنوی و سلامت جسمی مورد توجه روانشناسان است [7]. با توجه به اهمیت بعد معنوی در سلامت انسان، سلامت معنوی هسته مرکزی سلامت انسان است که با سایر ابعاد سلامتی در ارتباط است و بر آنها تأثیر میگذارد [8]. سلامت معنوی همواره به عنوان منبع اصلی در میان افرادی که در معرض ناتوانی و بیماری مزمن قرار دارند، مطرح است [9] اما مطالعات مربوط به این موضوع به طور خاص در مورد پذیرش پیروی از رژیم درمانی و ارتباط آن با سلامت معنوی محدود شده است. با این وجود، رسیدگی به نیازهای روانی و مذهبی بیماران میتواند رفتارهای پایبندی به رژیم درمانی خود را بهبود بخشد و درنتیجه سلامت آنها بهبود خواهد یافت [8]. با توجه به افزایش تعداد بیماران مبتلا به پرفشاری خون و همچنین تأثیر نامطلوبی که این بیماری بر ابعاد سلامتی از جمله سلامت معنوی دارد، توجه به این بعد در این گروه از بیماران از اهمیت خاصی برخوردار است [5].
بر اساس آنچه بیان شد، بعد معنوی سلامت از چند طریق با سلامت جسمی، روانی و اجتماعی مرتبط است. به عنوان مثال در حوزه رفتارهای بهداشتی، تعهد دینی و معنویت موجب فعالسازی مسئولیتپذیری شخص در زمینه رفتارهای بهداشتی همانند رفتارهای تغذیهای و خوب زیستن میشود که اثرات جسمانی و روانی را نیز به خود اضافه میکند. حتی انجام مناسک معنوی توصیهشده در ادیان موجب افزایش حمایت اجتماعی شده که مؤلفه اخیر یکی از تعیینکنندههای اجتماعی سلامت و کاهش تنش شناخته شده است [10]. به عبارت بهتر، معنویت، تعاملات اجتماعی را افزایش داده و حمایت اجتماعی را به عنوان یک منبع ارتقای سلامت، تسهیل بهبودی، کاهش عوامل خطر و استرس مطرح میکند. میتوان گفت که سلامت معنوی نقشی اساسی در سلامت عمومی افراد داشته ولی متأسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، نتایج مطالعات انجامشده در زمینه سلامت معنوی در جوامع مختلف، متفاوت گزارش شده است.به طوری که در پژوهشی، ارتباط مثبت بین متغیرهای سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی وجود داشت [11]. در شرایطی که انتظار میرود، بین برخورداری از سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی ارتباط وجود داشته باشد، اما پژوهشی دیگر در ایالت کارولینای شمالی از ایالات متحده آمریکا، فقدان ارتباط بین متغیرهای سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی را نشان داد [12]. بنابراین نتایج متناقض میتواند موکد این موضوع باشد که ساختار یک جامعه با سلامت معنوی و به دنبال آن پیروی از رژیم درمانی مرتبط است. در این میان، ضروری است، پرستاران به عنوان کسانی که به مراقبت از بیماران همت میگمارند، نسبت به شناسایی وضعیت پیروی از رژیم درمانی و ارتباط آن با سلامت بیماران بهویژه بعد سلامت معنوی آنان، اقدام کنند. بر این اساس، پژوهشگر بر آن شد تا پژوهشی را با موضوع بررسی ارتباط سلامت معنوی با پیروی از رژیم درمانی در افراد با پرفشاری خون انجام داده و ارتباط بین سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی در افراد با پرفشاری خون را تعیین کند.
روش بررسی
این پژوهش، یک مطالعه توصیفی همبستگی و مقطعی بود که در سال 1399 انجام شد. در این مطالعه محیط پژوهش، درمانگاههای قلب وابسته به بیمارستانهای دانشگاه علومپزشکی ایران بود (بیمارستان فیروزگر، بیمارستان فیروزآبادی، بیمارستان لولاگر و بیمارستان رسول اکرم). جامعه پژوهش شامل تمامی افراد با پرفشاری خون مراجعهکننده به درمانگاههای قلب وابسته به دانشگاه علومپزشکی ایران و نمونه شامل 121 نفر از افراد با پرفشاری خون بودند که مشخصات واحدهای مورد پژوهش را داشتند. معیارهای ورود به مطالعه: بیماری پرفشاری خون بود که توسط پزشک متخصص قلب به صورت قطعی تشخیص داده شده باشد. برای درمان بیماری پرفشاری خون حداقل از یک دارو استفاده شود و از تشخیص بیماری پرفشاری خون آنان حداقل سه ماه گذشته باشد. نمونهگیری به شیوه مستمر انجام شد. حجم نمونه در سطح اطمینان 95 درصد و توان آزمون 80 درصد و با فرض اینکه ضریب همبستگی بین سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی در افراد با پرفشاری خون 0/2 باشد تا ارتباط بین دو متغیر از نظر آماری معنیدار تلقی شود، با استفاده از جدول مورگان 198 نفر به دست آمد. این حجم نمونه تقریباً معادل 200 نفر در نظر گرفته شد. شایان ذکر است به دلیل آنکه نمونهگیری با همهگیری کووید 19 مواجه شد با تأیید استاد مشاور آمار با احتساب 60 درصد از حجم نمونه کلی، نمونهگیری پایان یافت. به این ترتیب حجم نمونه کلی در مطالعه حاضر برابر 121 بود. پژوهشگر شخصاً به محیط پژوهش مراجعه کرد و بر اساس معیارهای ورود، نمونهها را انتخاب و بعد از توضیح اهداف مطالعه و جلب مشارکت آنان، رضایتنامه کتبی را از بیمار دریافت و اقدام به توزیع ابزارها کرد. پرسشنامهها به صورت خودگزارشدهی تکمیل میشد و برای افراد کمسواد یا آنان که ابهامی داشتند عین گویههای پرسشنامهها توسط پژوهشگر خوانده میشد و پاسخهای نمونهها در پرسشنامهها علامت زده میشد. تا تکمیل تعداد محاسبهشده جهت نمونهگیری هر روزه به درمانگاهها مراجعه شد. زمان تقریبی برای تکمیل پرسشنامه توسط هر فرد 15دقیقه و در کل فرایند گردآوری دادهها 5 ماه به طول انجامید (از مرداد ماه تا دی ماه 1399).
جهت گرداوری دادهها در ابتدا فرم مشخصات جمعیتشناختی برای سنجش متغیرهای سن، جنس، وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، وضعیت اشتغال، وضعیت اقتصادی، سابقه ابتلا به بیماری، تعداد افراد خانوار، تهیه و در اختیار شرکتکنندگان قرار گرفت. در پژوهش حاضر از دو ابزار جهت گردآوری اطلاعات مربوط به دو متغیر اصلی تحت مطالعه، استفاده شد. ابزار سلامت معنوی Ellison,Paloutzian (1982) متشکل از بیست گویه و دو زیرمقیاس بود. به طوری که ده گویه آن سلامت مذهبی و 10 گویه دیگر سلامت وجودی را اندازهگیری میکرد [13]. گویهﻫﺎﻱ با شمارههای ﻓﺮﺩ، ﺳﻼﻣﺖ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻭ گویههای با شمارههای ﺯﻭﺝ، ﺳـﻼﻣﺖ ﻭﺟـﻮﺩﻱ ﺭﺍ ﻧﺸـﺎﻥ ﻣﻲﺩﻫﻨﺪ. پاسخ گویهها به صورت لیکرت ششگزینهای درجهبندی شده است. در گویههای با فعل مثبت (گویههای 20، 19، 17، 15، 14، 11، 10، 8، 7، 4، 3) پاسخهای کاملاً موافقم نمره 6 و کاملاً مخالفم نمره 1 و در گویههایی که به فعل منفی منتهی شده است (گویههای 18، 16، 13، 12، 9، 6، 5، 2، 1) پاسخ کاملاً موافقم، نمره 1 و کاملاً مخالفم نمره 6 را به خود اختصاص دادهاند. دامنه نمره سلامت مذهبی و سلامت وجودی هرکدام به تفکیک 10 – 60 بود. نمره سلامت معنوی جمع این دو زیرمقیاس است که دامنه آن بین 20 -120 در نظر گرفته شد. سلامت معنوی افراد به سه دسته پایین (40-20)، متوسط (99-41) و بالا (120-100) تقسیمبندی شد. در این ابزار، دریافت نمرات بالاتر بیانگر سلامت معنوی بالاتر است. جهت خردهمقیاسهای سلامت مذهبی و سلامت وجودی سطحبندی وجود ندارد و قضاوت براساس نمره به دست آمده صورت میگیرد. در این مطالعه از ابزار پیگیری رژیم درمانی بیماری پرفشاری خون Hil-Bone (2000) نیز استفاده شد [14] که شامل سیزده گویه و سه زیرمقیاس پیروی از رژیم دارویی، پیروی از رژیم غذایی و پیگیری وعده ملاقات با پزشک است که زیرمقیاس پیروی از رژیم دارویی 8 گویه (گویههای 1 تا 8)، پیروی از رژیم غذایی 3 گویه ( گویههای 9 تا 11) و پیگیری وعده ملاقات با پزشک 2 گویه (گویههای 12 و13) را به خود اختصاص میدهد و هر گویه در طیف لیکرت 4درجه ای (هیچوقت، گاهی اوقات، بیشتر مواقع و همیشه به ترتیب با نمرات 4 ،3 ،2 ،1) نمرهگذاری میشود. نمره کل ابزار 52-13 است. در این ابزار نمرات بر اساس صفر تا صد محاسبه و نمرات بین صفر تا 25 پیگیری ضعیف، نمرات بین 25 تا 50 پیگیری متوسط، نمرات بین 50 تا 75 پیگیری خوب و نمرات بین 75 تا 100 پیگیری عالی در نظر گرفته شده است [14].
روایی و پایایی هر دو ابزار در مطالعات داخل و خارج کشور، مطلوب گزارش شده است [8, 11, 12, 13 ,14, 15]. در پژوهش حاضر نیز روایی محتوایی ابزارها با نظرسنجی از پنج نفــر از اعضای هیئت علمی دانشکده پرستاری و مامایی علومپزشکی ایران احــراز شد. همچنین به منظور ارزیابی پایایی ابزارها از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. بدین منظور ابزار در اختیار 15 نفر از بیمارانی که همسان با نمونههای پژوهش، اما خارج از نمونههای پژوهش بودند، قرار گرفت. سپس، همسانی درونی ابزار سنجیده شد. پایایی برای کل ابزار در خصوص ابزار سلامت معنوی 0/92 و برای دو خردهمقیاس سلامت مذهبی و وجودی به ترتیب 0/89 و 0/85 به دست آمد. برای ابزار پیروی از رژیم درمانی، پایایی کل ابزار 0/78 به دست آمد و برای خردهمقیاسهای پیروی از رژیم دارویی، پیروی از رژیم غذایی و پیگیری وعده ملاقات با پزشک به ترتیب 0/76، 0/72 و 0/74 حاصل شد. در ادامه به واحدهای پژوهش در رابطه با فرایند تحقیق اطلاعات لازم داده شد و از نظر اخلاقی به آنان خاطرنشان شد که شرکت در مطالعه اختیاری بوده و آنها از این نظر آزاد هستند. همچنین به نمونهها در زمینه حفظ اطلاعات، اطمینان داده شد. تحلیل دادهها نیز با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه 16 صورت گرفت. به این منظور از آمار توصیفی (تعیین فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی (آزمونهای آماری تی مستقل و ضریب همبستگی پیرسون) استفاده شد. در تحلیل دادهها، P کمتر از 0/05 از نظر آماری معنادار لحاظ شد.
یافتهها
توزیع فراوانی مشخصات جمعیتشناختی بیماران در جدول شماره 1 دیده میشود.
.jpg)
دامنه سنی نمونهها 30 تا 82 سال با میانگین 12/53±56/31 سال بود. بیشتر واحدهای مورد پژوهش متأهل (79/3 درصد) و مرد (51/2 درصد) بودند. همه افراد دارای بیمه بودند و وضعیت اقتصادی بیشتر افراد در سطح متوسط (88/4 درصد) قرار داشت. بیش از نیمی از افراد مورد پژوهش (57/0 درصد) شاغل بودند و تحصیلات در سطح ابتدایی (68/6 درصد) بیشترین فراوانی را در بین سایر سطوح تحصیلی داشت. بیشتر افراد دارای تعداد خانواده دو نفر و کمتر بوده (74/4 درصد) و بیشتر از سه سال از بیماریشان
میگذشت (82/6 درصد).
در جدول شماره 2، میانگین و انحراف معیار پیگیری رژیم درمانی و زیرمقیاسهای آن دیده میشود.
.jpg)
میانگین نمره پیروی از رژیم دارویی 1/67±11/82، میانگین نمره پیروی از رژیم غذایی 1/59±3/89 و پیگیری وعده ملاقات با پزشک 0/97±4/2 گزارش شد. درنهایت میانگین پیروی از رژیم درمانی 2/72±19/93 بود. سایر نتایج نشان داد که پیروی از رژیم درمانی در بیشتر نمونهها یعنی 113 نفر (93/4 درصد) در سطح ضعیف (25-0) و 8 نفر (6/6 درصد) در سطح متوسط (50-25) بود و هیچکدام از نمونهها، پیروی از رژیم درمانی در سطح خوب و عالی (بالاتر از 50) نداشتند.
در این مطالعه میانگین سلامت معنوی در افراد برابر با 24/95±95/12 بود. یافتهها نشان داد سلامت وجودی دارای بیشترین میانگین (53/22±14/16) و سلامت مذهبی دارای کمترین میانگین (41/86± 11/08) بود (جدول شماره 3).
.jpg)
نتایج نشان داد بین سلامت معنوی با پیروی از رژیم درمانی همبستگی معکوس و معنیداری وجود داشت (0/001>P). میزان این همبستگی برابر با 0/559 بود. بین پیروی از رژیم درمانی با سلامت مذهبی (0/001>P) و سلامت وجودی (0/001>P) همبستگی معکوس و معنیداری وجود داشت. بیشترین همبستگی با سلامت معنوی (0/572=r) و کمترین با سلامت وجودی (0/536=r) بود. یافتهها نشان داد بیشترین همبستگی سلامت معنوی با بعد پیروی از رژیم غذایی (0/566=r) و کمترین با بعد پیروی از رژیم دارویی (0/392=r) بود.
شاخصهای عددی سلامت معنوی و پیگیری رژیم درمانی افراد بر حسب مشخصات جمعیتشناختی در جداول شماره 4 و 5 نشان داده شده است.
.jpg)
.jpg)
طبق این جدول، تنها بین مدتزمان بیماری با پیروی از رژیم درمانی ارتباط معنیدار آماری وجود داشت (0/039=P). به طوری که میانگین نمره در بیماران دارای مدت بیماری بیشتر از سه سال به صورت معنیداری از سایرین کمتر بود. نتایج آزمون تی مستقل نشان داد سلامت معنوی با وضعیت تأهل (0/002=P)، تحصیلات (0/005=P) و مدتزمان بیماری (0/002=P) رابطه معنیدار آماری داشتند. به طوری که سلامت معنوی در افراد مجرد و دارای مدرک دیپلم و دانشگاهی و بیماران دارای مدت بیماری سه سال و کمتر، از سایر افراد به صورت معنیداری کمتر بود. نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان داد بین سن و سلامت معنوی افراد همبستگی خطی مستقیم و معنیداری وجود داشت (001/P<0).
بحث و نتیجهگیری
در این مطالعه میانگین نمره سلامت مذهبی و وجودی کسب شده توسط افراد با پرفشاری خون به ترتیب 41/86 و 53/22 بود، بنابراین میتوان سطح ابعاد سلامت مذهبی و سلامت وجودی افراد موردمطالعه را در حد متوسط رو به بالا ارزیابی کرد. به دست آمدن سطح بالای میانگین نمره کل سلامت معنوی در مطالعه حاضر، برای جامعه ایرانی که مذهبی و متمایل به ارزشهای معنوی است دور از ذهن نیست، اما جو مذهبی در ایران ممکن است در پاسخدهی به سؤالات مؤثر بوده باشد. همچنین از نتایج مطالعه حاضر چنین برمیآید که افراد در موقعیتهای اثباتشده مغایر با حیات، ارتباطات معنوی خود را تقویت میکنند و سعی میکنند با برقراری یک سلامت معنوی از آرامش روانی که در پی آن حاصل میشود، برخوردار شوند. به نظر میرسد که رسیدن به معنویت به عنوان یک جنبه از سلامت روحانی، اثرات مثبتی بر سلامت فیزیولوژیک و اجتماعی افراد دارد [15]. همینطور بالا بودن نمره زیرمقیاس سلامت وجودی از سلامت معنوی در مقایسه با زیرمقیاس سلامت مذهبی از سلامت معنوی میتواند ناشی از همین شرایط فرهنگیمذهبی مردم ایران باشد و اینکه بیماران در شرایط استرسزای زندگی و بحران ناشی از بیماری، گرایش بیشتری به معنویت پیدا میکنند. در این مطالعه، میانگین نمره پیروی از رژیم درمانی در افراد 2/74±19/93 بود که نشانگر پیروی از رژیم درمانی ضعیف در افراد با پرفشاری خون بوده ا ست. همسو با نتایج این بخش از مطالعه، یافتههای پژوهش ازلا - آدیکابه (Ezeala-Adikaibe) و همکاران در نیجریه، بیان داشت که 62/5 درصد افراد با پرفشاری خون از رژیم درمانی خود پیروی نداشتهاند [16]. با این حال نتایج مطالعه تیلیا (Tilea) و همکاران در کشور رومانی نشان داد که 69/8 درصد از افراد با پرفشاری خون در پیروی از رژیم درمانی خود موفق عمل کردهاند [17]. همچنین یافتههای حاصل از مطالعه صفوی بیات و همکاران در شهر تهران نشانگر آن بود که 85/4 درصد از افراد با پرفشاری خون درحد متوسط از رژیم درمانی خود پیروی میکردند [18] که ناهمسو با نتایج پژوهش حاضر، بیانگر وضعیت نسبتاً مطلوب در این زمینه است.
در این مطالعه مشخص شد که هرچه سلامت معنوی بیماران مبتلا به پرفشاری خون بالاتر باشد، به همان نسبت کمتر از رژیم درمانی خود پیروی میکنند. مطالعه کرچی (Kretchy) و همکاران در کشور غنا نتایج نشان داد که ارتباط معنیداری معکوس بین سلامت معنوی و پیروی از رژیم دارویی وجود داشت [10] که همسو با مطالعه حاضر است. نتایج بهدستآمده از این بخش از مطالعه کنونی و نتایج مشابه بهدستآمده از مطالعات انجامشده در همین زمینه میتواند نشاندهنده آن باشد که وقتی افراد سلامت معنوی بالاتری دارند با برخورداری از منبع معنویت، بیشتر خود را سالم میپندارند و متعاقب آن کمتر به پیروی از رژیم درمانی همت میگمارند. با این حال، بر خلاف نتایج کسبشده در مطالعه حاضر، در پژوهشی که با مشارکت زنان مبتلا به پرفشاری خون در ایالات متحده آمریکا انجام شد [11]، یافتههای حاصل نشانگر آن بود که ارتباط معنیداری بین متغیر سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی وجود داشت است، به این صورت که هرچقدر نمره سلامت معنوی بالاتر بوده سطح پیروی از رژیم درمانی افزایش چشمگیری داشته است. مطالعه منصوریان و همکاران در گرگان نشان داد که هرچه سلامت معنوی در بیماران مبتلا به پرفشاری خون رشد بیشتری داشته باشد، از سلامت بیشتری نیز برخوردارند [19]. این یافتهها بیانگر اهمیت بعد معنوی از سلامت افراد مبتلا به پرفشاری خون است که باید مد نظر مراقبین سلامت قرار گیرد. به علاوه، با توجه به اینکه پیروی این افراد از رژیم درمانی، موفقیتآمیز بودن درمان را پیشبینی میکند و از عوارض منفی و شدت بیماری میکاهد [20, 21]، توجه به بعد معنوی سلامت برای این افراد، اهمیت مضاعف پیدا میکند.
نتایج دیگر حاکی از آن بود که بین وضعیت تأهل و تحصیلات با سلامت معنوی رابطه معنیداری از لحاظ آماری مشاهده شد و بین ردههای مدتزمان بیماری با سلامت معنوی نیز رابطه معنیداری آماری مشاهده شد. به این شکل که افراد متأهل و دارای فرزند از سطح سلامت معنوی بالاتری برخوردار بودند و با افزایش سطح تحصیلات، سلامت معنوی افزایش چشمگیری داشت. درنهایت بین متغیرهای سن و سلامت معنوی افراد رابطه مثبت بوده و از لحاظ آماری تفاوت معنیداری وجود داشت. از دیگر یافتههای این مطالعه وجود ارتباط معنیدار متغیرهای فردی (مدتزمان بیماری، تحصیلات، وضعیت تأهل و سن) با پیروی از رژیم درمانی بود. به علاوه، نتایج حاکی از آن بود که بین ردههای وضعیت شغلی با پیروی از رژیم درمانی رابطه معنیداری از لحاظ آماری دارد. نتایج گویای ارتباط بین ردههای تحصیلات با متغیر پیروی ازرژیم درمانی بود به این معنی که با افزایش سطح تحصیلات، پیروی از رژیم درمانی به صورت چشمگیری افزایش مییافت. در این مطالعه، در افراد متأهل و دارای فرزند پیروی از رژیم درمانی بالاتری داشتند. به طور کلی، با توجه به ارتباط بین پیروی از رژیم درمانی با کاهش عوارض ناشی از بیماری و سرعت بهبودی بیماری، ضروری است که در فرایند درمان بیماران مبتلا به پرفشاری خون، بر ارتقای پیروی از رژیم درمانی آنها از سوی پرسنل درمانی توجه بیشتری صورت گیرد و با سعی در جهت ارتقای سلامت معنوی بیماران، پیروی آنان از رژیم درمانی افزایش یابد. در عرصه آموزش پرستاری نیز مجریان آموزش پرستاری میتوانند با استفاده از یافتههای این تحقیق، برنامههای آموزشی خود را به نحوی تنظیم و اجرا کنند که کارکنان پرستاری و دانشجویان درگیر با بیماران پرفشاری خون با مفهوم و اهمیت پیروی از رژیم درمانی آشنا شوند و افزون بر آن، اهمیت پیروی از رژیم درمانی در رئوس مطالب آموزش دانشجویان پرستاری طی دوران تحصیل مورد توجه قرار گیرد.
روش گردآوری اطلاعات در پژوهش حاضر، استفاده از پرسشنامه خود گزارشی بود. بنابراین پیشنهاد میشود از روشهای دیگر مثل مصاحبه با حضور پژوهشگر و مشاهده مستقیم برای گردآوری در خصوص پیروی از رژیم درمانی اطلاعات استفاده شود. این مطالعه با مشارکت بیماران دارای پرفشاری خون انجام شده است. بنابراین پیشنهاد میشود مطالعه مشابهی به منظور مقایسه و بررسی سلامت معنوی و پیروی از رژیم درمانی در سایر بیماریهای مزمن نیز انجام و نتیجه حاصله با یافتههای مطالعه حاضر مورد مقایسه قرار گیرد. این مطالعه محدودیتهایی نیز داشته است. از جمله آنکه همهگیری کووید 19 مصادف با زمان نمونهگیری این مطالعه بود که باعث تأخیر در گردآوری دادههای این مطالعه شد و با وجود محدودیتهای زیاد از جمله انتشار و انتقال ویروس، بیماران کمتری به درمانگاهها مراجعه کردند که خارج از کنترل پژوهشگر بود. به علاوه، کمبود مطالعاتی که به طور ویژه دو متغیر اصلی تحت مطالعه را با هم بررسی کرده باشند، مانع از مقایسه عمیق یافتههای حاصل از این مطالعه با نتایج سایر مطالعات شد. بنابراین به پرستاران پژوهشگر توصیه میشود در این زمینه مطالعات بیشتری انجام دهند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی، در ابتدا از کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علومپزشکی ایران، مجوز گرفته شد (کد: IR.IUMS.REC.1399.199). اصول اخلاقی تماماً در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
این مطالعه، برگرفته از پایاننامه کارشناسیارشد نویسنده اول در گروه پرستاری جراحی پزشکی، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران است.
مشارکت نویسندگان
مفهومسازی: رضا امیری، مرجان مردانی حموله؛ تحقیق و بررسی: منصوره اشقلی فراهانی، رضا امیری، تحلیل: شیما حقانی؛ مدیریت پروژه: مرجان مردانی حموله، مهناز قلجه؛ ویراستاری و نهاییسازی: مرجان مردانی حموله.
تعارض منافع
هیچگونه تعارض منافع از سوی نویسندگان گزارش نشده است.
تشکر و قدردانی
پژوهشگر، مراتب سپاس خود را از معاونت پژوهشی دانشگاه دانشگاه علومپزشکی ایران و تمامی افراد شرکتکننده در تحقیق اعلام میدارد.
References
1.Taher M, Safavi Bayat Z, Niromand Zandi K, Ghasemi E, Abredari H, Karimy M, et al. Correlation between compliance regimens with health locus of control in patients with hypertension. Med J Islam Repub Iran. 2015; 29:194. [PMID]
2.Ramazani T, Dashti Z, Hozoori M, Mohebi S. [The relationship of nutritional awareness with hypertension with anthropometric indices in menopausal women (Persian)]. Journal of Health and Care. 2016; 18(2):139-49. http://hcjournal.arums.ac.ir/article-1-548-en.html
3.Algabbani FM, Algabbani AM. Treatment adherence among patients with hypertension: Findings from a cross-sectional study. Clin Hypertens. 2020; 26:18. [DOI:10.1186/s40885-020-00151-1] [PMID] [PMCID]
4.Nayeri ND, Dehghan M, Iranmanesh S. Being as an iceberg: Hypertensive treatment adherence experiences in southeast of Iran. Glob Health Action. 2015; 8:28814. [DOI:10.3402/gha.v8.28814] [PMID] [PMCID]
5.Mukora-Mutseyekwa FN, Chadambuka EM. Drug adherence behavior among hypertensive out-patients at a tertiary health institution in Manicaland province, Zimbabwe, 2011. Patient Prefer Adherence. 2013; 7:65-70. [DOI:10.2147/PPA.S40295] [PMID] [PMCID]
6.Sharifi S, Moeini M. [The effect of an Islamic spiritual program on life satisfaction of elderly patients with hypertension (Persian)]. J Clin Nurs Midwifery. 2016; 4(4):93-103. http://jcnm.skums.ac.ir/article-1-233-fa.html
7.Oliveira-Filho AD, Barreto-Filho JA, Neves SJ, Lyra Junior DP. Association between the 8-item Morisky Medication Adherence Scale (MMAS-8) and blood pressure control. Arq Bras Cardiol. 2012; 99(1):649-58. [DOI:10.1590/S0066-782X2012005000053] [PMID]
8.Bai M, Lazenby M, Jeon S, Dixon J, McCorkle R. Exploring the relationship between spiritual well-being and quality of life among patients newly diagnosed with advanced cancer. Palliat Support Care. 2015; 13(4):927-35. [DOI:10.1017/S1478951514000820]
9.Tiew LH, Creedy DK, Chan MF. Student nurses’ perspectives of spirituality and spiritual care. Nurse Educ Today. 2013; 33(6):574-9. [DOI:10.1016/j.nedt.2012.06.007] [PMID]
10.Kretchy I, Owusu-Daaku F, Danquah S. Spiritual and religious beliefs: Do they matter in the medication adherence behaviour of hypertensive patients? Biopsychosoc Med. 2013; 7(1):15. [DOI:10.1186/1751-0759-7-15] [PMID] [PMCID]
11.Mondesir FL, Levitan EB, Malla G, Mukerji R, Carson AP, Safford MM, et al. Patient perspectives on factors influencing medication adherence among people with Coronary Heart Disease (CHD) and CHD risk factors. Patient Prefer Adherence. 2019; 13:2017-27. [DOI:10.2147/PPA.S222176] [PMID] [PMCID]
12.Abel WM, Greer DB. Spiritual/religious beliefs & medication adherence in black women with hypertension. J Christ Nurs. 2017; 34(3):164-9. [DOI:10.1097/CNJ.0000000000000333] [PMID]
13.Paloutzian RF, Ellison CW. Loneliness, spiritual well-being and the quality of life. In: Peplau LA, Perlman D. Loneliness: A sourcebook of current theory, research and therapy. New York: John Wiley & Sons; 1982. p. 224-237. https://www.google.com/books/edition/Loneliness/z0p9AAAAMAAJ?hl=en
14.Kim MT, Hill MN, Bone LR, Levine DM. Development and testing of the hill-bone compliance to high blood pressure therapy scale. Prog Cardiovasc Nurs. 2000; 15(3):90-6.[DOI:10.1111/j.1751-7117.2000.tb00211.x] [PMID]
15.Aghaeipour Amshal E, Rejeh N, Heravi-Karimooi M, Tadsisi D. [Relationship between spiritual wellbeing with anxiety in elderly patients with chronic heart failure who referred to allocated hospitals in Tehran city (Persian)]. Iranian J Nurs Res. 2016; 10(4):145-54. http://ijnr.ir/article-1-1637-en.html
16.Ezeala-Adikaibe BA, Mbadiwe N, Okudo G, Nwosu N, Nwobodo N, Onyebueke G, et al. Factors associated with medication adherence among hypertensive patients in a tertiary health center: A cross-sectional study. Arch Community Med Public Health. 2017; 3(1):024-31. [DOI:10.17352/2455-5479.000021]
17.Tilea I, Petra D, Voidazan S, Ardeleanu E, Varga A. Treatment adherence among adult hypertensive patients: A cross-sectional retrospective study in primary care in Romania. Patient Prefer Adherence. 2018; 12:625-35. [DOI:10.2147/PPA.S162965] [PMID] [PMCID]
18.Safavi Bayat Z, Taher M. [Correlation between self care and compliance regimens with health locus of control in patients with hypertension (Persian)]. Caspian J Health Aging. 2017; 1(1):42-8. http://cjhaa.mubabol.ac.ir/article-1-26-en.html
19.Mansoorian M, Qorbani M, Shafieyan N, Asayesh H, Rahimzadeh Barzaki H, Shafieyan Z, et al . [Association between life style and hypertension in rural population of Gorgan (Persian)]. J Health Promot Manag. 2012; 1(2):23-8. http://jhpm.ir/article-1-60-en.html
20.Masror Roudsari D, Dabiri Golchin M, Parsa yekta Z, Haghani H. [Relationship between Adherence to Therapeutic Regimen and Health Related Quality of Life in Hypertensive Patients (Persian)]. Iran J Nurs. 2013; 26(85):44-54. http://ijn.iums.ac.ir/article-1-1684-en.html
21.Khorashadizadeh F, Heydari A, Heshmati Nabavi F, Mazlom S, Ebrahimi M. [Concept analysis of spiritual health based on islamic teachings (Persian)]. Iran J Nurs. 2015; 28(97):42-55. http://ijn.iums.ac.ir/article-1-2235-en.html
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
