جلد 37، شماره 149 - ( شهریور 1403 )
جلد 37 شماره 149 صفحات 241-226 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Torabi M, Kheirkhah M, Haghani S, Khashavy Z. The Effect of Emotional Freedom Technique on Stress and Resilience of Infertile Women. IJN 2024; 37 (149) :226-241
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3807-fa.html
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3807-fa.html
ترابی مرضیه، خیرخواه معصومه، حقانی شیما، خشاوی زهرا. تأثیر تکنیک رهاسازی هیجانی بر استرس و تاب‌آوری زنان نابارور. نشریه پرستاری ایران. 1403; 37 (149) :226-241
مرضیه ترابی1 
، معصومه خیرخواه 2، شیما حقانی3 ، زهرا خشاوی4
، معصومه خیرخواه 2، شیما حقانی3 ، زهرا خشاوی4
1- گروه مامایی و بهداشت باروری دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
2- مرکز تحقیقات مراقبت پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران. ،shivakheirkhah1345@gmail.com
3- مرکز تحقیقات مراقبت پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
4- مرکز ناباروری گامبرون رویان، بندرعباس، ایران.
2- مرکز تحقیقات مراقبت پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران. ،
3- مرکز تحقیقات مراقبت پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
4- مرکز ناباروری گامبرون رویان، بندرعباس، ایران.
متن کامل [PDF 6066 kb]
(59 دریافت)
| چکیده (HTML) (886 مشاهده)
متن کامل: (47 مشاهده)
مقدمه
ناباروری به عدم موفقیت در بارداری پس از 12 ماه رابطه جنسی منظم و محافظت‌نشده اطلاق می‌شود [1, 2]. براساس آمار جهانی 10 تا 15 درصد مردم جهان، حدود 50 تا 80 میلیون نفر نابارور هستند [3]. این آمار در ایران براساس تعاریف بالینی، اپیدمیولوژیک و جمعیت‌شناختی سازمان بهداشت جهانی به‌ترتیب 20/2، 12/8 و 9/2 درصد می‌باشد، ناباروری ثانویه نیز 9/4 درصد گزارش شده است [4]. عامل مردانه 34 درصد، عامل زنانه 43/5 درصد، برای هر دو عامل 17/1 و 8/1 درصد نقش عامل غیرقابل‌تشخیص در ناباروری ذکر شده است [5]. ناباروری ازلحاظ روانی بر زنان تأثیر‌گذاری بیشتری دارد و سبب بروز مشکلات روانی در این افراد می‌شود [6]. خصوصاً با افزایش سن و طول مدت زمان ازدواج، آسیب‌های روانی افزایش می‌یابند [7]. ناباروری منبع استرس مزمن است و باعث ایجاد مشکلات روانی مختلفی در زوجین می‌شود [8].
استرس ناباروری مشابه علائم اختلال استرس پس از سانحه است. تعامل با شرایط فیزیکی و مداخلات پزشکی که ممکن است سال‌ها طول بکشد و پس از هر مداخله تشخیصی یا درمانی، این استرس می‌تواند عود کند [8]. این مسئله در زمینه افکار و احساسات مربوط به ناباروری صادق بوده، مشکلات خواب، مسائل کاری، اختلال در روابط زناشویی و حساسیت زیاد نسبت به هرگونه محرک محیطی مرتبط به باردار شدن، در افراد نابارور مشاهده می‌شود [9]. زنان با شکست‌های پی‌در‌پی در باروری سطوح بالای اضطراب و استرس را تجربه می‌کنند [10] و در اجتماع احساس ناامیدی و تنهایی می‌کنند [11].
دشواری درمان، پروتکل پیچیده درمانی، تزریق روزانه، سونوگرافی‌های متعدد، درمان‌های تهاجمی، لیست انتظار طولانی و هزینه‌های مالی بالا از عوامل استرس‌زای متقاضیان درمان ناباروری است [12]. استرس رابطه متقابلی با نازایی داشته و شانس باروری موفقیت‌آمیز را کاهش می‌دهد [13]. نتایج مطالعه دادیپور و همکاران در 100 زن نابارور در شهر بندرعباس نشان داد که 45 درصد از این افراد دچار استرس، افسردگی، اضطراب و اختلال خواب بودند [14]. برای کاهش استرس و بالا بردن توان برای درمان نازایی، افراد باید توان تاب‌آوری در مقابل این مسئله را داشته باشند. تاب‌آوری ظرفیت حفظ بهزیستی روانشناختی نسبتاً پایدار و توانایی ایجاد تجربیات و احساسات مثبت در شرایط استرس‌زا و طاقت‌فرسا است. تاب‌آوری نوعی ظرفیت برای جلوگیری و به حداقل رساندن و غلبه بر مشکلات است [15]. فرد دارای تاب‌آوری انعطاف‌پذیر بوده و با تغییرات محیط سازگار می‌شود و با حذف سریع عوامل استرس‌زا به بهبودی بازمی‌گردد [16].
تاب‌آوری در ناباروری مهم بوده و به افراد کمک می‌کند بر موقعیت‌های استرس‌زا غلبه کنند و احساسات منفی را به حداقل برسانند [17]. تاب‌آوری می‌تواند به‌عنوان یک تعدیل‌کننده در ارتباط استرس مزمن با سلامت جسمانی عمل کرده و استرس مرتبط با ناباروری را تعدیل کند. برای کنترل و کاهش استرس و افزایش تاب‌آوری در افراد نابارور باید از راهبردهای حمایتی و مشاوره‌ای استفاده شود [14]. از روش‌های مختلفی برای حمایت از افراد نابارور استفاده می‌شود [18]، ازجمله این روش‌ها آرام‌سازی [19] و تنفس آرام است [20].
امروزه در سراسر جهان تحقیقات فراوانی در زمینه کنترل و درمان استرس و سایر مشکلات روانی انجام شده و از بین این روش‌ها، استفاده از تکنیک رهایی ذهن (EFT) در طی سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه است [21]. تکنیک رهایی هیجانی (EFT) ترکیبی از یک رویکرد شناختی رفتاری و طب فشاری است [22] و به‌عنوان یک روش بالینی برای تسکین پریشانی روانی و جسمی توصیف می‌شود. تکنیک رهایی هیجانی (EFT) یک مداخله روانی فیزیولوژیکی است که با عناصر درمان شناختی رفتاری (CBT)، مواجهه درمانی و تحریک جسمی با استفاده از نقاط طب فشاری ترکیب می‌شود [23]. این تکنیک یک روش درمانی بالقوه برای اختلالات اضطرابی و هیجانی است [24]. در مدت‌زمان کوتاه بدون نیاز به ابزار خاص و با استفاده از فشار بر روی نقاط مشخص‌شده اعمال می‌شود [25]. در هنگام بروز استرس، محور هیپوتالاموس، هیپوفیز و آدرنال فعال شده و با کاهش استرس این فعالیت از بین می‌رود. در شرایط استرس‌زا یک مخاطره آزاردهنده، آمیگدال واکنش استرس را در واکنش به تهدید درک‌شده آغاز می‌کند. با تحریک نقاط EFT پاسخ به استرس غیرفعال می‌شود و هیپوکامپ تهدید قبلی را بدون ظهور پریشانی ثبت می‌کند و پاسخ اضطرابی به مسائل آزاردهنده نمایان نمی‌شود [26]. تاکنون از این تکنیک برای درمان اختلال خوردن [27]، خودارضایی، استرس پس از سانحه (PTSD) [28] و تروما [29] استفاده شده است. این تکنیک یک ابزار خودیار، غیردارویی، بدون هزینه و ایمن می‌باشد [28].
باتوجه‌به اثرات ناباروری و اضطراب و استرس ناشی از آن بر تمام جنبه‌های زندگی تک‌تک افراد خانواده و باتوجه‌به خلأ پژوهشی درزمینه اثربخشی رویکرد رهایی هیجانی بر استرس و اضطراب ناشی از ناباروری و باتوجه‌به حضور و همکاری ماماها در خط مقدم مواجهه با این زنان و مشاهده ناراحتی و اضطراب آنان، بافت فرهنگی خاص منطقه هرمزگان و بندرعباس، تجارت با کشورهای همسایه حاشیه جنوب خلیج فارس، ازدواج زودهنگام دختران این منطقه در نوجوانی و کمبود آگاهی آنان در زمینه باروری، مسافت زیاد با پایتخت و شهرهای بزرگ و دوری از برخی امکانات درمان ناباروری، ازدواج مجدد برخی از مردان برای ادامه نسل در صورت نازایی مشاهده می‌شود. بنابراین پژوهشگر به‌عنوان بومی این منطقه بر آن شد تا مطالعه‌ای با هدف تعیین تأثیر اجرای تکنیک رهاسازی هیجانی بر استرس و تاب‌آوری زنان نابارور در شهرستان بندرعباس طراحی و اجرا کند.
روش بررسی
مطالعه حاضر یک مطالعه نیمه‌آزمایشی است. جامعه پژوهش زنان نابارور مراجعه‌کننده به کلینیک درمان ناباروری وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان و یک کلینیک خصوصی در شهر بندرعباس از بهمن سال 1401 تا مرداد سال 1402 بود.
معیار ورود شامل ناباروری تأییدشده توسط متخصص زنان، گذشت حداقل 1 سال از زمان تشخیص ناباروری، نداشتن فرزندخوانده، نداشتن سابقه ازدواج مجدد، مبتلا نبودن به بیماری‌های طبی غیرمرتبط با ناباروری، استفاده نکردن زوجین از مواد مخدر و نداشتن سابقه حوادث تنش‌زا در 6 ماه گذشته بود. افرادی که بیش از 1 جلسه غیبت داشتند از مطالعه خارج می‌شدند.
برای تعیین حداقل حجم نمونه لازم در سطح اطمینان 95 درصد و توان آزمون 80 درصد جهت بررسی تأثیر تکنیک رهایی هیجانی بر استرس زنان نابارور و براساس مقاله رودسری و همکاران میانگین استرس ناباروری در گروه کنترل 28±161/5 و در گروه آزمایش 7/7±144/25 برآورد شد. حجم نمونه در هر گروه 45 نفر محاسبه شد که با احتساب 10 درصد ریزش نمونه در هر گروه 49 نفر برآورد شد. حجم نمونه به‌دست‌آمده از متغیر استرس ناباروری نسبت به متغیر تاب‌آوری بالاتر بود، از این متغیر برای تعیین حجم نمونه استفاده شد [30].
پس از کسب مجوز از کیمته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، ثبت مطالعه در سایت مرکز کارآزمایی بالینی ایران و هماهنگی و کسب اجازه از دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان با در دسترس داشتن معرفی‌نامه در دو مرکز ناباروری دولتی و خصوصی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان شروع به نمونه‌گیری شد.
پژوهشگر با حضور در این دو مرکز به بررسی پرونده‌های زنان مراجعه‌کننده به مرکز پرداخت و با افراد واجد شرایط تماس گرفته شد. در طی این تماس تلفنی شرح مختصری دررابطه‌با اهداف پژوهش بیان شد و افراد علاقمند به شرکت در پژوهش به جلسه حضوری دعوت و پس از تکمیل فرم رضایت‌نامه آگاهانه و آزادانه و اطمینان از محرمانه بودن اطلاعات، اختیاری بودن شرکت در پژوهش و امکان خروج از مطالعه، رعایت حریم خصوصی افراد و خودداری از پرسیدن سؤالات حساس و آزاردهنده، پرسش‌نامه‌های مشخصات فردی-اجتماعی، پرسشنامه استرس ناباروری و مقیاس تاب‌آوری از طریق مصاحبه از نمونه‌ها پرسیده و توسط پژوهشگر در پرسش‌نامه‌ها ثبت شد. باتوجه‌به اطلاعاتی که از هر دو کلینیک به دست آمد، ازآنجایی‌که جمعیت زوجین نابارور تحت پوشش هر دو کلینیک تقریباً مساوی بودند، برای هرگروه به نسبت مساوی با نسبت تخصیص 1:1 از هر دو کلینیک به‌صورت نمونه‌گیری در دسترس از واجدین شرایط انجام شد. برای جلوگیری از آلودگی اطلاعات ابتدا نمونه‌گیری گروه کنترل از هر دو کلینیک خصوصی و دولتی انجام و بعد از اتمام آن، نمونه‌گیری گروه آزمون شروع شد.
آموزش تکنیک رهایی ذهن براساس پروتکل کریگ (2017) تحت عنوان «استاندارد طلایی ای‌اف‌تی» صورت گرفت [31]. جهت کاهش استرس و افزایش تاب‌آوری، توسط پژوهشگر آموزش‌دیده که مدرک آموزش انجام مداخله را دریافت کرده بود، برای مشارکت‌کنندگان در 4جلسه و به فاصله 1 هفته و به‌صورت گروهی (7 گروه 7 نفره) ارائه و جلسه اول در روز ثبت نام انجام می‌شد. در هر مرکز در یک اتاق اختصاصی در محیط آرام جلسات آموزش انجام شد و ترتیب برگزاری مداخله بدین صورت بود:
جلسه اول
جلسه اول شامل معرفی پژوهشگر و مراجعین، معرفی طرح و نحوه انجام پروژه، توضیح درمورد استرس، آشنایی با ناباروری، مزایای افزایش تاب‌آوری، آشنایی با فرایند تأثیر استرس در روند درمان ناباروری، آشنایی با تکنیک رهایی ذهن و آشنایی با نقاط حساس رهایی ذهن در بدن بود. برگه‌هایی حاوی اطلاعات و تصاویر نقاط مهم برای ضربه زدن در اختیار آزمودنی‌ها قرار می‌گرفت و هفته‌ای 1 بار از طریق تماس تلفنی یا پیام پیگیری لازم برای اجرای تکنیک آموزش‌دیده به‌صورت روزانه انجام می‌شد. دستورالعمل اجرای تکنیک رهایی هیجانی شامل چند مرحله است که این مراحل عبارت‌اند از:
مرحله اول: شدت سنجش مشکل و احساس ناراحتی
قبل از انجام مراحل و بعد از پایان هر مرحله شدت مشکل از صفر (یعنی بدون احساس منفی) تا 10 (بیشترین شدت احساس منفی)، پرسیده و شماره‌گذاری می‌شد تا بتوان میزان پیشرفت را در طی مراحل اندازه گرفت.
مرحله دوم: مرحله تصحیح
در این مرحله بر نقطه کاراته (کنار انگشت کوچک) ضربه زده می‌شدو یا به‌جای آن نقطه دلریش (در فاصله 3 سانتی از ترقوه) مالش داده می‌شد و 3 بار جمله‌ای با یک بخش منفی و یک بخش مثبت تکرار می‌شد؛ بخش منفی شامل بیان مشکل موردنظر فرد بود، برای‌مثال «با اینکه ناباروری حسابی آزارم می‌دهد، اما خودم را عمیقاً دوست دارم و به خودم احترام می‌گذارم».
مرحله سوم: ضربه بر نقاط
در این مرحله بخش منفی جمله تصحیح و تکرار می‌شد، برای‌مثال «نازایی آزارم می‌دهد». فرد روی هر نقطه جمله را تکرار می‌کرد و 7 ضربه بر هریک از نقاط که در زیر تعریف می‌شود با نوک انگشت اشاره (یا با 2 انگشت اشاره و میانی) می‌زد، لازم نبود تعداد ضربات شمرده شود، معمولاً بین 5 تا 9 ضربه مناسب است. در نقاطی که دو طرف بدن قرار دارند ضربه بر یکی از دو نقطه کفایت می‌کند. نقاط ضربه شامل ابتدای ابرو، انتهای ابرو، زیر چشم، زیر بینی، زیر لب، ترقوه، زیر سینه، زیر بغل، کنار انگشت شست، کنار انگشت اشاره، کنار انگشت میانی، کنار انگشت کوچک (کاراته) است.
مرحله چهارم: مرحله 9 گاموت
در این بخش ضرباتی با دو انگشت اشاره و میانی بر نقطه گاموت (بین انگشت گوچک و انگشت حلقه در پشت دست) زده شده و 9 مرحله زیر انجام می‌شود:
- چشم‌ها را باز کنید.
- چشم‌ها را ببندید.
-چشم‌ها را باز و به پایین و سمت راست نگاه کنید.
-سپس به پایین و چپ نگاه کنید و چشم‌ها را یک دور بچرخانید.
-چشم‌ها را در جهت عکس بچرخانید.
-یک آهنگ کوتاه برای 2 ثانیه زمزمه کنید.
-تا عدد 5 بلند بشمارید.
-دوباره همان آهنگ را 2 ثانیه زمزمه کنید.
-ضربه زدن را متوقف و سعی کنید ترتیب انجام مراحل را رعایت کنید.
مرحله آخر: تکرار مراحل ضربه بر نقاط
در این مرحله، ضربه بر نقاط همانند مرحله سوم تکرار شده و در پایان مجدد شدت مشکل مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، در صورتی که شدت کاهش یابد ولی به صفر نرسد، مجدد مراحل از ابتدا آغاز می‌شود و تنها تغییری که در جمله ایجاد می‌شود بدین ترتیب است: «با اینکه هنوز مقداری از تنش و فشار روانی باقی مانده است اما خودم را عمیقاً دوست دارم و به خودم احترام می‌گذارم».
جلسه دوم
این جلسه شامل آشنایی با انجام تکنیک‌های رهایی هیجانی، استفاده از جملات انگیزشی و مثبت و دادن تمرین می‌باشد. زنان در یک فضای آرام و وضعیت راحت نشسته و تمرین‌های تکنیک ضربه زدن به نقاط حساس آموزش داده‌شده را روزانه به‌مدت 10-15 دقیقه همراه با تکرار جملات مثبت براساس علایق خود انجام می‌دادند. این کار را ابتدا از لمس کناره‌های دست با دست دیگر (مثل زمان گرم کردن دست) به‌مدت 1 دقیقه شروع و سپس با دو دست نقاط حساس صورت را با انگشتان اشاره چندین بار ضربه می‌زدند، ضربات به‌صورت آرام شروع و رفته‌رفته سرعت ضربات و شدت آن افزایش می‌یافت و به‌مدت 1 دقیقه ادامه پیدا می‌کرد و سپس با هر دو دست بالای ابروی همان سمت، کناره گوشه چشم، زیر گودی چشم، بالای لب (در گودی بالای لب فوقانی)، زیر لب و بالای چانه، روی سینه (روی استخوان ترقوه)، زیر بغل (چهار انگشت پایین‌تر از زیر بغل) و فرق سر، هر کدام به‌مدت 1 دقیقه ضربه زده می‌شد. مدت کل این تمرین 10 تا 15 دقیقه و به‌صورت روزانه بوده و در تمام مدت ضربه زدن، جملات مثبت انگیزشی تکرار می شد.
جلسه سوم
تمرین دوباره تکنیک‌های آموزش داده‌شده و اجرای تکنیک توسط مشارکت‌کننده اجرا می‌شد.
جلسه چهارم
پیگیری تمرینات آموزشی، بررسی وضعیت پیشرفت آموزش‌ها در مراکز منتخب نازایی انجام واطلاعات لازم از طریق پرسش‌نامه‌های فردی اجتماعی، پرسشنامه استرس ناباروری نیوتن، مقیاس تاب‌آوری کانر-دیویدسون (CD-RISC) و شرح حال بالینی جمع‌آوری شد.
پرسشنامه مشخصات جمعیت‌شناختی
پرسشنامه مشخصات فردی اجتماعی شامل سؤالاتی در زمینه سن، تحصیلات، سن و تحصیلات همسر، شغل زن و همسر، سطح درآمد خانواده، وضعیت سکونت، طول مدت ازدواج، وضعیت اقتصادی، طول مدت ناباروری، علت ناباروری بود.
پرسشنامه استرس ناباروری نیوتن
این ابزار که یک ابزار 46 سؤالی است، در سال 1999 نیوتن آن را طراحی کرده است و مشتمل بر 5 خرده‌آزمون در موضوعات اجتماعی، جنسی، ارتباطی، رد پذیرش زندگی بدون فرزند و نیاز به والدینی است و پاسخ‌ها به شیوه لیکرت از 1 تا 6 نمره‌دهی شدند. سؤال‌های 1-10 نگرانی‌های اجتماعی، 11-18 نگرانی‌های جنسی، 19-28 نگرانی‌های ارتباطی، 29-36 سبک زندگی بدون فرزند و 37-46 نیاز به والد بودن را بررسی می‌کرد. نمره بالا به معنای استرس بالا در ناباروری است. سؤالات (1، 2، 5، 6، 10، 12، 13، 21، 28، 29، 30، 31، 33، 34، 35، 36، 43) به‌صورت معکوس (کاملاً موافق-1، تاحدی موافق-2، خیلی کم موافق-3، خیلی کم مخالف-4 تا حدی مخالف-5 و کاملاً مخالف-6)، نمره‌گذاری می‌شدند. حداقل امتیاز ممکن 46 و حداکثر 276 بود [32].
پایایی و روایی پرسشنامه استرس ناباروری را سامانی و همکاران (2017) با آلفای کرونباخ، همبستگی بین طبقاتی، آزمون مجدد، توافق بین ارزیاب (IRA)، مورد سنجش قرار داده است. IRA برای ارتباط و وضوح کلی ابزار به‌ترتیب 34/88 و 92/14 درصد و تناسب و وضوح کلی به‌ترتیب 92/23 و 94/48 درصد و یکپارچگی کلی ابزار 87 درصد تعیین شد. ضریب آلفای کرونباخ برای همه حوزه‌ها بیش از 70 درصد بود. محدوده ICC بین 0/78 (نگرانی رابطه) و 0/92 (نگرانی جنسی) بود [33].
مقیاس تاب‌آوری کانر و دیویدسون
این مقیاس در سال 2003 با مرور منابع پژوهشی 1991-1979 تهیه شد که 25 گویه دارد و با مقیاس لیکرت صفر (کاملاً نادرست) تا 5 (همیشه درست) نمره‌گذاری و دارای 5 زیرمقیاس تصور از شایستگی فردی گزینه‌های 1، 10، 12، 16، 17، 23، 24، 25 و زیرمقیاس اعتماد به غرایز فردی، تحمل عاطفه منفی گزینه‌های 6، 7، 14، 15، 18، 19، 20، زیرمقیاس پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن گزینه‌های 1، 2، 4، 5، 8، زیرمقیاس کنترل گزینه‌های 13، 21، 22 و زیرمقیاس تأثیرات معنوی گزینه‌های 3 و 9 بود.
طیف نمرات بین (0) تا (100) است و نمرات بالاتر بیانگر تاب‌آوری بیشتر آزمودنی است [1]. این ابزار در ایران با فرهنگ و جامعه ایرانی روان‌سنجی شد و محمدی و همکاران پایایی آن را 0/89 و روایی آن را بین 0/14 تا 0/64 گزارش کردند [34]. در مطالعه حاضر روایی پرسش‌نامه‌ها و محتوای آموزشی با روایی محتوا و تأیید اساتید دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران و پایایی و همسانی درونی با ضریب آلفای کرونباخ بررسی شد و برای پرسشنامه استرس ناباروری 0/767 و پرسشنامه تاب‌آوری 0/863 بود.
آزمون‌های آماری
تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در این مطالعه با نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 16 در دو بخش آمار توصیفی و آمار استنباطی صورت گرفت. در بخش آمار توصیفی از جداول توزیع فراوانی برای متغیرهای کیفی پژوهش و شاخص‌های عددی کمینه، بیشینه، میانگین و انحراف‌معیار برای متغیرهای کمی پژوهش استفاده و در بخش آمار استنباطی از آزمون‌های کای‌اسکوئر و دقیق فیشر برای بررسی همگنی متغیرهای کیفی در دو گروه و آزمون تی مستقل و آنالیز کوواریانس برای مقایسه متغیرهای کمی دو گروه استفاده شد. تمام شرکت‌کنندگان در این مطالعه تا انتها همکاری کردند و ریزش نمونه‌ها مشاهده نشد.
یافته‌ها
میانگین سن زنان در گروه آزمون و کنترل به‌ترتیب برابر با 6/28±33/61 و 7/27±33/82 سال و میانگین شاخص توده بدنی در گروه آزمون و کنترل به‌ترتیب برابر با 3/83±24/96 و 3/30±25/69 بود. عوامل جمعیت‌شناختی ازنظر آماری اختلاف معنی‌دار نداشتند (جدول شماره 1).
قبل از مداخله میانگین استرس زنان نابارور در گروه آزمون 168/06 با انحراف‌معیار 34/06 و در گروه کنترل 155/26 با انحراف‌معیار 31/08 بود. دو گروه قبل از مداخله ازنظر استرس تفاوت نداشتند (055/P=0). بعد از مداخله میانگین استرس در گروه آزمون برابر با 134/59 با انحراف‌معیار 26/02 و در گروه کنترل برابر با 156/83 با انحراف‌معیار 31/28 بود.
نتیجه آنالیز کواریانس نشان داد دو گروه بعد از مداخله ازنظر استرس تفاوت داشتند (001/P<0)، استرس در گروه آزمون کمتر از گروه کنترل بود. اندازه اثر مداخله استرس 0/714 بود که نشان‌دهنده تأثیر بالای مداخله بر استرس زنان نابارور است. استرس در همه ابعاد در گروه آزمون کمتر از گروه کنترل بود (001/P<0). بیشترین اندازه اثر در نیاز به والد بودن (0/568) و کمترین در بعد نگرانی‌های جنسی (0/482) بود (جدول شماره 2).
قبل از مداخله میانگین تاب‌آوری زنان نابارور در گروه آزمون برابر با 26/64 با انحراف‌معیار 20/13 و در گروه کنترل برابر با 83/71 با انحراف‌معیار 30/13 بود. دو گروه قبل از مداخله ازنظر تاب‌آوری تفاوت داشتند (006/P=0)، میانگین نمره تاب‌آوری در گروه آزمون کمتر از کنترل بود. بعد از مداخله میانگین تاب‌آوری در گروه آزمون برابر با 82/97 با انحراف‌معیار 9/63 و در گروه کنترل برابر با 71/04 با انحراف‌معیار 12/95 بود.
نتیجه آنالیز کوواریانس نشان داد تاب‌آوری در گروه آزمون بیشتر از گروه کنترل است (001/P<0). اندازه اثر مداخله تاب‌آوری 0/753 و نشان‌دهنده تأثیر بالای مداخله بر تاب‌آوری بود. تاب‌آوری گروه آزمون از گروه کنترل بیشتر بود (0/001>P) (جدول شماره 3).
قبل از مداخله میانگین تاب‌آوری زنان نابارور در ابعاد تصور از شایستگی فرد (0/001>P)، اعتماد به غرایز فردی تحمل عاطفه منفی (0/019=P) و کنترل (0/017=P) در گروه آزمون از گروه کنترل کمتر بود. بین نمرات تاب‌آوری در ابعاد پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن (0/599=P) و تأثیرات منفی (0/059=P) دو گروه تفاوت مشاهده نشد.
نتایج آنالیز کواریانس نشان داد بعد از مداخله میانگین تاب‌آوری زنان نابارور در تمامی ابعاد در گروه آزمون از گروه کنترل بیشتر بود (0/001>P). اندازه اثر مداخله در تمامی ابعاد از مقدار 0/08 بیشتر و نشان‌دهنده تأثیر بالای مداخله بر ابعاد تاب‌آوری زنان نابارور است. بیشترین میزان اندازه اثر در بعد اعتماد به غرایز فردی تحمل عاطفه منفی (0/707) و کمترین در بعد تأثیرات منفی (0/262) مشاهده شد. در گروه آزمایش همه ابعاد تاب‌آوری بعد از مداخله نسبت به قبل از آن افزایش داشته (0/001>P) اما در گروه کنترل تاب‌آوری تنها در بعد اعتماد به غرایز فردی تحمل عاطفه منفی (0/001=P) افزایش داشت و در سایر ابعاد تفاوت مشاهده نشد (0/05<P) (جدول شماره 4).
بحث
علی‌رغم عدم تفاوت نمره استرس در قبل از مداخله و بعد از مداخله، استرس گروه آزمون کمتر از گروه کنترل بود. اندازه اثر مداخله بالا بود که نشان‌دهنده تأثیر بالای مداخله بر کاهش استرس زنان نابارور است. بیشترین اندازه اثر در بعد نیاز به والد بودن بوده و این تکنیک به‌طور خاص به کاهش استرس ناشی از نیاز به والد بودن کمک کرده است. در گروه کنترل، استرس در بعد نگرانی‌های اجتماعی بعد از اتمام مطالعه نسبت به قبل افزایش داشت.
مکانیسم اثر تکنیک رهایی ذهن (EFT) در کاهش استرس و نگرانی مربوط به آزاد شدن اندروفین از غده هیپوفیز است. ترشح اندروفین موجب جلوگیری از انتقال تکانه‌های عصبی در مغز می‌شود و به‌نوبه‌خود به کاهش ماندگاری اثر خاطرات و رویدادهای ناراحت‌کننده کمک می‌کند. تحریک دستی با ضربه زدن در نقاط طب سوزنی به تولید مواد شبه مورفین، سروتونین، گابا آمینوبوتیریک اسید (GABA) و تنظیم هورمون کورتیزول و افزایش سروتونین و کاهش دوپامین در مغز منجر می‌شود. این فرایند به مسدود شدن مسیر سمپاتیک و جایگزینی آن با مسیر پاراسمپاتیک کمک می‌کند [32] و در آرام کردن فعالیت آمیگدال مؤثر است [35].
در ناباروری و روند درمان آن فشار و استرس و درگیری عاطفی به مرور زمان افزایش می‌یابد. اضطراب، افسردگی، استرس و اختلال زناشویی نتیجه فشار ناشی از ناباروری، عدم حمایت عاطفی و روانی و استرس ناشی از هزینه‌های بالای درمان ناباروری، غیبت از محل کار برای درمان، نتیجه ناامیدکننده درمان و احساس ناباروری دائمی از عوامل مؤثر استرس‌زا در ناباروری است [36]. درمان متمرکز بر رهایی هیجانی (EFT)، یک روش درمانی است که بر نقش مهم عواطف و ارتباطات عاطفی در سازمان‌دهی الگوهای ارتباطی تأکید دارد [37]. EFT به‌صورت فردی و یا گروهی اختلال افسردگی، اضطراب، استرس، کیفیت زندگی و عملکردهای انطباقی را بهبود می‌بخشد [38]. بیشترین نیاز زنان نابارور نیاز به والد شدن است.
این مداخله توانسته با افزایش آزاد شدن آندورفین و کاهش ترشح هورمون علی‌رغم عدم تفاواکورتیزول، استرس را کاهش دهد و کمک کرده تا احساس بهتری تجربه کنند و سازگاری بهتری با نگرانی‌هایشان پیدا کنند، اما در گروه کنترل احتمال شکست درمان، تکرار پروسه و هزینه‌های درمانی، نحوه برخورد همسر و اطرافیان سبب تشدید نگرانی‌ها و استرس شده و همین سبب افزایش استرس و نگرانی‌های اجتماعی در گروه کنترل شده است. زنان نابارور به مداخلاتی برای کنترل استرس و اضطراب و کمک به سازگاری و تاب‌آوری بهتر نیاز دارند. مطالعه سلطانی و همکاران نیز بیانگر این است که درمان متمرکز بر هیجان (EFT) بر عوامل مؤثر در پریشانی عاطفی زوج‌های نابارور مؤثر بوده و میزان افسردگی، اضطراب و استرس را در زوجین کاهش می‌دهد [38، 39].
در مطالعه نوجوان و همکاران نیز استرس گروه آزمون پس از 8 هفته تمرین، تفاوت معنی‌داری نسبت به گروه کنترل داشته است [40] که با نتایج مطالعه حاضر همسو است و نقش این مداخله را در کنترل استرس نشان می‌دهد. نتایج سایر مطالعات ازجمله مطالعه پترسون نشان داد که استفاده از تکنیک EFT می‌تواند موجب مدیریت استرس طی تمرینات هفتگی در دانشجویان پرستاری شود [41].
روگرز و همکاران نیز استفاده از این تکنیک را به‌عنوان یک درمان فوری مؤثر برای علائم رایج استرس گزارش کرده‌اند [42]. بلچر و همکاران نیز ادعای پژوهش فوق را تأیید کرده‌اند و مدعی شده‌اند که این روش می‌تواند در عرض چند دقیقه استرس را کنترل کند [43]. دنسر و اینانچی انجام تکنیک رهایی ذهنی به‌صورت آنلاین را نیز در کاهش استرس شرکت‌کنندگان مؤثر گزارش کرده‌اند [44]. نلمز و سباستین در مطالعه مروری و نظام‌مند اثر نامطلوبی از مداخله EFT گزارش نکرده‌اند [45].
نتایج مطالعه حاضر بیانگر این بود که قبل از مداخله تاب‌آوری گروه آزمون کمتر از گروه کنترل بود، اما بعد از مداخله میانگین تاب‌آوری زنان نابارور نسبت به گروه کنترل افزایش داشت. افراد گروه آزمون تصور بهتری از شایستگی‌های فردی خود داشتند و به غرایز فردی خود اعتماد بیشتری داشتند و عواطف منفی را بهتر کنترل کردند و آماده پذیرش تغییرات مثبت و برقراری روابط ایمن با کنترل تأثیرات منفی بودند.
فرآیند پویای تاب‌آوری سبب پیشگیری از یاس و ناامیدی شد. فرد به دور از ترس از گذشته یا آینده در زمان سختی با محیط، تعامل و سازگاری مثبت برقرار کرده و با مثبت‌اندیشی و تصویرسازی ذهنی مثبتشرایط را اداره می‌کند. در زوجین ناباروری، تاب‌آوری از مؤلفه‌های مهم کنترل استرس‌های درونی و افزایش توانمندی فردی برای مدیریت شرایط سخت است. تا در این شرایط سخت به‌جای اضطراب و حس ناکامی، احساسات و هیجانات خود را شناخته و آن را کنترل و مدیریت کند. اجرای مداخلات مناسب در افزایش احساسات مثبت و کنترل و مدیریت رفتارکمک می‌کند [46].
تکنیک رهایی هیجانی می‌تواند از طریق عبارات تأکیدی و نواختن ضربات به نقاط خاص، به افراد کمک کند. انجام تمرینات باعث تعدیل احساسات و عواطف و آرام‌سازی هیجان‌های آشفته می‌شود. قضاوت‌های ذهنی را کاهش و آگاهی از لحظه را افزایش می‌دهد و این امکان را فراهم می‌سازد تا فرد واقعیات و احساسات را آزادانه و بدون تحریف ادراک کند. تمرکز نسبت به عواطف جاری درمورد افکار یا موقعیت‌های بیرونی افزایش می‌یابد و واکنش و پاسخ‌ها به محرک‌های و رویدادهای زندگی، خردمندانه‌تر خواهد بود و قادر به شناسایی، درک و توصیف هیجان‌های خود در موقعیت‌های بین فردی و اجتماعی می‌شود [47, 48].
در مطالعه جاسبحی و همکاران نیز پس از مداخله EFT تاب‌آوری افزایش داشت [49]. نتیجه مشابه در مطالعه قمصری و همکاران نیز دیده شد. در این مطالعه، EFT موجب افزایش تاب‌آوری به دنبال کاهش استرس و اضطراب در زنان باردار مشاهده شد [50].
نتیجه‌گیری
نتایج پژوهش نشان‌دهنده موفقیت مداخله در کنترل استرس و افزایش تاب‌آوری زنان نابارور می‌باشد. مخاطبین این مطالعه زنان تحت درمان ناباروری، همسرانشان، ماماها و متخصصین زنان، روانشناسان و مسئولین مراقبت بهداشت روان که برنامه حمایت از زنان و زوجین نابارور را بر عهده دارند می‌باشند.
باتوجه‌به اثربخشی مداخله در بهبود استرس و افزایش تاب‌آوری زنان نابارور، مسئولین ذی‌ربط می‌توانند با تدوین برنامه راهبردی با استفاده از این مداخله در کاهش استرس و سازگاری و تاب‌آوری بهتر زنان نابارور در فرایند درمان مؤثر باشند. ماماها به‌عنوان اولین گروه‌های در تماس با زنان نابارور، می‌توانند با بهره‌مندی از این شیوه مداخله آسان، ارزان و بی‌خطر استرس و اضطراب زنان نابارور را کاهش داده و تاب‌آوری‌شان را در ادامه روند درمان افزایش دهند.
در ضمن پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های بعدی جلسات EFT برای مردان دارای مشکلات نازایی بررسی شود. این مطالعه در دو مرکز ناباروری شهرستان بندرعباس صورت گرفت. باتوجه‌به اینکه شهرستان بندرعباس تنها همین دو مرکز ناباروری را داشت که بیشتر اقشار جامعه اعم از سطح طبقاتی اجتماعی و قومیت‌های مختلف ساکن در منطقه در مطالعه شرکت کرده‌اند، نتایج قابل‌تعمیم به جامعه هدف می‌باشد. به‌منظور پیشگیری از آلودگی اطلاعات ابتدا نمونه‌گیری از گروه کنترل انجام شد و سپس مداخله درگروه آزمون انجام شد که از محدودیت‌های این مطالعه می‌باشد، بنابراین پیشنهاد می‌شود در مطالعه بعدی با انجام کارآزمایی کنترل‌شده تصادفی اثربخشی تکنیک رهاسازی هیجانی بر استرس و اضطراب زنان نابارور بررسی شود .
به‌طورکلی نتایج پژوهش نشان‌دهنده موفقیت مداخله در کنترل استرس و افزایش تاب‌آوری زنان نابارور می‌باشد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه در کیمته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران با شناسه (IR.IUMS.REC.1401.335) و در سایت مرکز کارآزمایی بالینی ایران با شناسه (IRCT20220820055755N1) تأیید و ثبت شده است.
حامی مالی
این مطالعه برگرفته از پایان‌نامه مرضیه ترابی مقطع کارشناسی ارشد مشاوره در مامایی و طرح تحقیقاتی (1401-3-324052) دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران است و با حمایت مالی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران انجام شد.
مشارکت نویسندگان
آماده‌سازی و انجام مراحل تحقیق و نمونه‌گیری: مرضیه ترابی و زهرا خشاوی؛ نگارش مقاله، بازبینی و نظارت: معصومه خیرخواه؛ آنالیز و تجریه‌وتحلیل داده‌ها: شیما حقانی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
پژوهشگران از تحصیلات تکمیلی و معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران و زنان نابارور شرکت‌کننده در مطالعه، کادر درمان مراکز دولتی و خصوصی شهرستان بندرعباس و دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان که در این پژوهش همکاری کردند صمیمانه قدردانی می‌کنند.
ناباروری به عدم موفقیت در بارداری پس از 12 ماه رابطه جنسی منظم و محافظت‌نشده اطلاق می‌شود [1, 2]. براساس آمار جهانی 10 تا 15 درصد مردم جهان، حدود 50 تا 80 میلیون نفر نابارور هستند [3]. این آمار در ایران براساس تعاریف بالینی، اپیدمیولوژیک و جمعیت‌شناختی سازمان بهداشت جهانی به‌ترتیب 20/2، 12/8 و 9/2 درصد می‌باشد، ناباروری ثانویه نیز 9/4 درصد گزارش شده است [4]. عامل مردانه 34 درصد، عامل زنانه 43/5 درصد، برای هر دو عامل 17/1 و 8/1 درصد نقش عامل غیرقابل‌تشخیص در ناباروری ذکر شده است [5]. ناباروری ازلحاظ روانی بر زنان تأثیر‌گذاری بیشتری دارد و سبب بروز مشکلات روانی در این افراد می‌شود [6]. خصوصاً با افزایش سن و طول مدت زمان ازدواج، آسیب‌های روانی افزایش می‌یابند [7]. ناباروری منبع استرس مزمن است و باعث ایجاد مشکلات روانی مختلفی در زوجین می‌شود [8].
استرس ناباروری مشابه علائم اختلال استرس پس از سانحه است. تعامل با شرایط فیزیکی و مداخلات پزشکی که ممکن است سال‌ها طول بکشد و پس از هر مداخله تشخیصی یا درمانی، این استرس می‌تواند عود کند [8]. این مسئله در زمینه افکار و احساسات مربوط به ناباروری صادق بوده، مشکلات خواب، مسائل کاری، اختلال در روابط زناشویی و حساسیت زیاد نسبت به هرگونه محرک محیطی مرتبط به باردار شدن، در افراد نابارور مشاهده می‌شود [9]. زنان با شکست‌های پی‌در‌پی در باروری سطوح بالای اضطراب و استرس را تجربه می‌کنند [10] و در اجتماع احساس ناامیدی و تنهایی می‌کنند [11].
دشواری درمان، پروتکل پیچیده درمانی، تزریق روزانه، سونوگرافی‌های متعدد، درمان‌های تهاجمی، لیست انتظار طولانی و هزینه‌های مالی بالا از عوامل استرس‌زای متقاضیان درمان ناباروری است [12]. استرس رابطه متقابلی با نازایی داشته و شانس باروری موفقیت‌آمیز را کاهش می‌دهد [13]. نتایج مطالعه دادیپور و همکاران در 100 زن نابارور در شهر بندرعباس نشان داد که 45 درصد از این افراد دچار استرس، افسردگی، اضطراب و اختلال خواب بودند [14]. برای کاهش استرس و بالا بردن توان برای درمان نازایی، افراد باید توان تاب‌آوری در مقابل این مسئله را داشته باشند. تاب‌آوری ظرفیت حفظ بهزیستی روانشناختی نسبتاً پایدار و توانایی ایجاد تجربیات و احساسات مثبت در شرایط استرس‌زا و طاقت‌فرسا است. تاب‌آوری نوعی ظرفیت برای جلوگیری و به حداقل رساندن و غلبه بر مشکلات است [15]. فرد دارای تاب‌آوری انعطاف‌پذیر بوده و با تغییرات محیط سازگار می‌شود و با حذف سریع عوامل استرس‌زا به بهبودی بازمی‌گردد [16].
تاب‌آوری در ناباروری مهم بوده و به افراد کمک می‌کند بر موقعیت‌های استرس‌زا غلبه کنند و احساسات منفی را به حداقل برسانند [17]. تاب‌آوری می‌تواند به‌عنوان یک تعدیل‌کننده در ارتباط استرس مزمن با سلامت جسمانی عمل کرده و استرس مرتبط با ناباروری را تعدیل کند. برای کنترل و کاهش استرس و افزایش تاب‌آوری در افراد نابارور باید از راهبردهای حمایتی و مشاوره‌ای استفاده شود [14]. از روش‌های مختلفی برای حمایت از افراد نابارور استفاده می‌شود [18]، ازجمله این روش‌ها آرام‌سازی [19] و تنفس آرام است [20].
امروزه در سراسر جهان تحقیقات فراوانی در زمینه کنترل و درمان استرس و سایر مشکلات روانی انجام شده و از بین این روش‌ها، استفاده از تکنیک رهایی ذهن (EFT) در طی سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه است [21]. تکنیک رهایی هیجانی (EFT) ترکیبی از یک رویکرد شناختی رفتاری و طب فشاری است [22] و به‌عنوان یک روش بالینی برای تسکین پریشانی روانی و جسمی توصیف می‌شود. تکنیک رهایی هیجانی (EFT) یک مداخله روانی فیزیولوژیکی است که با عناصر درمان شناختی رفتاری (CBT)، مواجهه درمانی و تحریک جسمی با استفاده از نقاط طب فشاری ترکیب می‌شود [23]. این تکنیک یک روش درمانی بالقوه برای اختلالات اضطرابی و هیجانی است [24]. در مدت‌زمان کوتاه بدون نیاز به ابزار خاص و با استفاده از فشار بر روی نقاط مشخص‌شده اعمال می‌شود [25]. در هنگام بروز استرس، محور هیپوتالاموس، هیپوفیز و آدرنال فعال شده و با کاهش استرس این فعالیت از بین می‌رود. در شرایط استرس‌زا یک مخاطره آزاردهنده، آمیگدال واکنش استرس را در واکنش به تهدید درک‌شده آغاز می‌کند. با تحریک نقاط EFT پاسخ به استرس غیرفعال می‌شود و هیپوکامپ تهدید قبلی را بدون ظهور پریشانی ثبت می‌کند و پاسخ اضطرابی به مسائل آزاردهنده نمایان نمی‌شود [26]. تاکنون از این تکنیک برای درمان اختلال خوردن [27]، خودارضایی، استرس پس از سانحه (PTSD) [28] و تروما [29] استفاده شده است. این تکنیک یک ابزار خودیار، غیردارویی، بدون هزینه و ایمن می‌باشد [28].
باتوجه‌به اثرات ناباروری و اضطراب و استرس ناشی از آن بر تمام جنبه‌های زندگی تک‌تک افراد خانواده و باتوجه‌به خلأ پژوهشی درزمینه اثربخشی رویکرد رهایی هیجانی بر استرس و اضطراب ناشی از ناباروری و باتوجه‌به حضور و همکاری ماماها در خط مقدم مواجهه با این زنان و مشاهده ناراحتی و اضطراب آنان، بافت فرهنگی خاص منطقه هرمزگان و بندرعباس، تجارت با کشورهای همسایه حاشیه جنوب خلیج فارس، ازدواج زودهنگام دختران این منطقه در نوجوانی و کمبود آگاهی آنان در زمینه باروری، مسافت زیاد با پایتخت و شهرهای بزرگ و دوری از برخی امکانات درمان ناباروری، ازدواج مجدد برخی از مردان برای ادامه نسل در صورت نازایی مشاهده می‌شود. بنابراین پژوهشگر به‌عنوان بومی این منطقه بر آن شد تا مطالعه‌ای با هدف تعیین تأثیر اجرای تکنیک رهاسازی هیجانی بر استرس و تاب‌آوری زنان نابارور در شهرستان بندرعباس طراحی و اجرا کند.
روش بررسی
مطالعه حاضر یک مطالعه نیمه‌آزمایشی است. جامعه پژوهش زنان نابارور مراجعه‌کننده به کلینیک درمان ناباروری وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان و یک کلینیک خصوصی در شهر بندرعباس از بهمن سال 1401 تا مرداد سال 1402 بود.
معیار ورود شامل ناباروری تأییدشده توسط متخصص زنان، گذشت حداقل 1 سال از زمان تشخیص ناباروری، نداشتن فرزندخوانده، نداشتن سابقه ازدواج مجدد، مبتلا نبودن به بیماری‌های طبی غیرمرتبط با ناباروری، استفاده نکردن زوجین از مواد مخدر و نداشتن سابقه حوادث تنش‌زا در 6 ماه گذشته بود. افرادی که بیش از 1 جلسه غیبت داشتند از مطالعه خارج می‌شدند.
برای تعیین حداقل حجم نمونه لازم در سطح اطمینان 95 درصد و توان آزمون 80 درصد جهت بررسی تأثیر تکنیک رهایی هیجانی بر استرس زنان نابارور و براساس مقاله رودسری و همکاران میانگین استرس ناباروری در گروه کنترل 28±161/5 و در گروه آزمایش 7/7±144/25 برآورد شد. حجم نمونه در هر گروه 45 نفر محاسبه شد که با احتساب 10 درصد ریزش نمونه در هر گروه 49 نفر برآورد شد. حجم نمونه به‌دست‌آمده از متغیر استرس ناباروری نسبت به متغیر تاب‌آوری بالاتر بود، از این متغیر برای تعیین حجم نمونه استفاده شد [30].
پس از کسب مجوز از کیمته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، ثبت مطالعه در سایت مرکز کارآزمایی بالینی ایران و هماهنگی و کسب اجازه از دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان با در دسترس داشتن معرفی‌نامه در دو مرکز ناباروری دولتی و خصوصی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان شروع به نمونه‌گیری شد.
پژوهشگر با حضور در این دو مرکز به بررسی پرونده‌های زنان مراجعه‌کننده به مرکز پرداخت و با افراد واجد شرایط تماس گرفته شد. در طی این تماس تلفنی شرح مختصری دررابطه‌با اهداف پژوهش بیان شد و افراد علاقمند به شرکت در پژوهش به جلسه حضوری دعوت و پس از تکمیل فرم رضایت‌نامه آگاهانه و آزادانه و اطمینان از محرمانه بودن اطلاعات، اختیاری بودن شرکت در پژوهش و امکان خروج از مطالعه، رعایت حریم خصوصی افراد و خودداری از پرسیدن سؤالات حساس و آزاردهنده، پرسش‌نامه‌های مشخصات فردی-اجتماعی، پرسشنامه استرس ناباروری و مقیاس تاب‌آوری از طریق مصاحبه از نمونه‌ها پرسیده و توسط پژوهشگر در پرسش‌نامه‌ها ثبت شد. باتوجه‌به اطلاعاتی که از هر دو کلینیک به دست آمد، ازآنجایی‌که جمعیت زوجین نابارور تحت پوشش هر دو کلینیک تقریباً مساوی بودند، برای هرگروه به نسبت مساوی با نسبت تخصیص 1:1 از هر دو کلینیک به‌صورت نمونه‌گیری در دسترس از واجدین شرایط انجام شد. برای جلوگیری از آلودگی اطلاعات ابتدا نمونه‌گیری گروه کنترل از هر دو کلینیک خصوصی و دولتی انجام و بعد از اتمام آن، نمونه‌گیری گروه آزمون شروع شد.
آموزش تکنیک رهایی ذهن براساس پروتکل کریگ (2017) تحت عنوان «استاندارد طلایی ای‌اف‌تی» صورت گرفت [31]. جهت کاهش استرس و افزایش تاب‌آوری، توسط پژوهشگر آموزش‌دیده که مدرک آموزش انجام مداخله را دریافت کرده بود، برای مشارکت‌کنندگان در 4جلسه و به فاصله 1 هفته و به‌صورت گروهی (7 گروه 7 نفره) ارائه و جلسه اول در روز ثبت نام انجام می‌شد. در هر مرکز در یک اتاق اختصاصی در محیط آرام جلسات آموزش انجام شد و ترتیب برگزاری مداخله بدین صورت بود:
جلسه اول
جلسه اول شامل معرفی پژوهشگر و مراجعین، معرفی طرح و نحوه انجام پروژه، توضیح درمورد استرس، آشنایی با ناباروری، مزایای افزایش تاب‌آوری، آشنایی با فرایند تأثیر استرس در روند درمان ناباروری، آشنایی با تکنیک رهایی ذهن و آشنایی با نقاط حساس رهایی ذهن در بدن بود. برگه‌هایی حاوی اطلاعات و تصاویر نقاط مهم برای ضربه زدن در اختیار آزمودنی‌ها قرار می‌گرفت و هفته‌ای 1 بار از طریق تماس تلفنی یا پیام پیگیری لازم برای اجرای تکنیک آموزش‌دیده به‌صورت روزانه انجام می‌شد. دستورالعمل اجرای تکنیک رهایی هیجانی شامل چند مرحله است که این مراحل عبارت‌اند از:
مرحله اول: شدت سنجش مشکل و احساس ناراحتی
قبل از انجام مراحل و بعد از پایان هر مرحله شدت مشکل از صفر (یعنی بدون احساس منفی) تا 10 (بیشترین شدت احساس منفی)، پرسیده و شماره‌گذاری می‌شد تا بتوان میزان پیشرفت را در طی مراحل اندازه گرفت.
مرحله دوم: مرحله تصحیح
در این مرحله بر نقطه کاراته (کنار انگشت کوچک) ضربه زده می‌شدو یا به‌جای آن نقطه دلریش (در فاصله 3 سانتی از ترقوه) مالش داده می‌شد و 3 بار جمله‌ای با یک بخش منفی و یک بخش مثبت تکرار می‌شد؛ بخش منفی شامل بیان مشکل موردنظر فرد بود، برای‌مثال «با اینکه ناباروری حسابی آزارم می‌دهد، اما خودم را عمیقاً دوست دارم و به خودم احترام می‌گذارم».
مرحله سوم: ضربه بر نقاط
در این مرحله بخش منفی جمله تصحیح و تکرار می‌شد، برای‌مثال «نازایی آزارم می‌دهد». فرد روی هر نقطه جمله را تکرار می‌کرد و 7 ضربه بر هریک از نقاط که در زیر تعریف می‌شود با نوک انگشت اشاره (یا با 2 انگشت اشاره و میانی) می‌زد، لازم نبود تعداد ضربات شمرده شود، معمولاً بین 5 تا 9 ضربه مناسب است. در نقاطی که دو طرف بدن قرار دارند ضربه بر یکی از دو نقطه کفایت می‌کند. نقاط ضربه شامل ابتدای ابرو، انتهای ابرو، زیر چشم، زیر بینی، زیر لب، ترقوه، زیر سینه، زیر بغل، کنار انگشت شست، کنار انگشت اشاره، کنار انگشت میانی، کنار انگشت کوچک (کاراته) است.
مرحله چهارم: مرحله 9 گاموت
در این بخش ضرباتی با دو انگشت اشاره و میانی بر نقطه گاموت (بین انگشت گوچک و انگشت حلقه در پشت دست) زده شده و 9 مرحله زیر انجام می‌شود:
- چشم‌ها را باز کنید.
- چشم‌ها را ببندید.
-چشم‌ها را باز و به پایین و سمت راست نگاه کنید.
-سپس به پایین و چپ نگاه کنید و چشم‌ها را یک دور بچرخانید.
-چشم‌ها را در جهت عکس بچرخانید.
-یک آهنگ کوتاه برای 2 ثانیه زمزمه کنید.
-تا عدد 5 بلند بشمارید.
-دوباره همان آهنگ را 2 ثانیه زمزمه کنید.
-ضربه زدن را متوقف و سعی کنید ترتیب انجام مراحل را رعایت کنید.
مرحله آخر: تکرار مراحل ضربه بر نقاط
در این مرحله، ضربه بر نقاط همانند مرحله سوم تکرار شده و در پایان مجدد شدت مشکل مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، در صورتی که شدت کاهش یابد ولی به صفر نرسد، مجدد مراحل از ابتدا آغاز می‌شود و تنها تغییری که در جمله ایجاد می‌شود بدین ترتیب است: «با اینکه هنوز مقداری از تنش و فشار روانی باقی مانده است اما خودم را عمیقاً دوست دارم و به خودم احترام می‌گذارم».
جلسه دوم
این جلسه شامل آشنایی با انجام تکنیک‌های رهایی هیجانی، استفاده از جملات انگیزشی و مثبت و دادن تمرین می‌باشد. زنان در یک فضای آرام و وضعیت راحت نشسته و تمرین‌های تکنیک ضربه زدن به نقاط حساس آموزش داده‌شده را روزانه به‌مدت 10-15 دقیقه همراه با تکرار جملات مثبت براساس علایق خود انجام می‌دادند. این کار را ابتدا از لمس کناره‌های دست با دست دیگر (مثل زمان گرم کردن دست) به‌مدت 1 دقیقه شروع و سپس با دو دست نقاط حساس صورت را با انگشتان اشاره چندین بار ضربه می‌زدند، ضربات به‌صورت آرام شروع و رفته‌رفته سرعت ضربات و شدت آن افزایش می‌یافت و به‌مدت 1 دقیقه ادامه پیدا می‌کرد و سپس با هر دو دست بالای ابروی همان سمت، کناره گوشه چشم، زیر گودی چشم، بالای لب (در گودی بالای لب فوقانی)، زیر لب و بالای چانه، روی سینه (روی استخوان ترقوه)، زیر بغل (چهار انگشت پایین‌تر از زیر بغل) و فرق سر، هر کدام به‌مدت 1 دقیقه ضربه زده می‌شد. مدت کل این تمرین 10 تا 15 دقیقه و به‌صورت روزانه بوده و در تمام مدت ضربه زدن، جملات مثبت انگیزشی تکرار می شد.
جلسه سوم
تمرین دوباره تکنیک‌های آموزش داده‌شده و اجرای تکنیک توسط مشارکت‌کننده اجرا می‌شد.
جلسه چهارم
پیگیری تمرینات آموزشی، بررسی وضعیت پیشرفت آموزش‌ها در مراکز منتخب نازایی انجام واطلاعات لازم از طریق پرسش‌نامه‌های فردی اجتماعی، پرسشنامه استرس ناباروری نیوتن، مقیاس تاب‌آوری کانر-دیویدسون (CD-RISC) و شرح حال بالینی جمع‌آوری شد.
پرسشنامه مشخصات جمعیت‌شناختی
پرسشنامه مشخصات فردی اجتماعی شامل سؤالاتی در زمینه سن، تحصیلات، سن و تحصیلات همسر، شغل زن و همسر، سطح درآمد خانواده، وضعیت سکونت، طول مدت ازدواج، وضعیت اقتصادی، طول مدت ناباروری، علت ناباروری بود.
پرسشنامه استرس ناباروری نیوتن
این ابزار که یک ابزار 46 سؤالی است، در سال 1999 نیوتن آن را طراحی کرده است و مشتمل بر 5 خرده‌آزمون در موضوعات اجتماعی، جنسی، ارتباطی، رد پذیرش زندگی بدون فرزند و نیاز به والدینی است و پاسخ‌ها به شیوه لیکرت از 1 تا 6 نمره‌دهی شدند. سؤال‌های 1-10 نگرانی‌های اجتماعی، 11-18 نگرانی‌های جنسی، 19-28 نگرانی‌های ارتباطی، 29-36 سبک زندگی بدون فرزند و 37-46 نیاز به والد بودن را بررسی می‌کرد. نمره بالا به معنای استرس بالا در ناباروری است. سؤالات (1، 2، 5، 6، 10، 12، 13، 21، 28، 29، 30، 31، 33، 34، 35، 36، 43) به‌صورت معکوس (کاملاً موافق-1، تاحدی موافق-2، خیلی کم موافق-3، خیلی کم مخالف-4 تا حدی مخالف-5 و کاملاً مخالف-6)، نمره‌گذاری می‌شدند. حداقل امتیاز ممکن 46 و حداکثر 276 بود [32].
پایایی و روایی پرسشنامه استرس ناباروری را سامانی و همکاران (2017) با آلفای کرونباخ، همبستگی بین طبقاتی، آزمون مجدد، توافق بین ارزیاب (IRA)، مورد سنجش قرار داده است. IRA برای ارتباط و وضوح کلی ابزار به‌ترتیب 34/88 و 92/14 درصد و تناسب و وضوح کلی به‌ترتیب 92/23 و 94/48 درصد و یکپارچگی کلی ابزار 87 درصد تعیین شد. ضریب آلفای کرونباخ برای همه حوزه‌ها بیش از 70 درصد بود. محدوده ICC بین 0/78 (نگرانی رابطه) و 0/92 (نگرانی جنسی) بود [33].
مقیاس تاب‌آوری کانر و دیویدسون
این مقیاس در سال 2003 با مرور منابع پژوهشی 1991-1979 تهیه شد که 25 گویه دارد و با مقیاس لیکرت صفر (کاملاً نادرست) تا 5 (همیشه درست) نمره‌گذاری و دارای 5 زیرمقیاس تصور از شایستگی فردی گزینه‌های 1، 10، 12، 16، 17، 23، 24، 25 و زیرمقیاس اعتماد به غرایز فردی، تحمل عاطفه منفی گزینه‌های 6، 7، 14، 15، 18، 19، 20، زیرمقیاس پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن گزینه‌های 1، 2، 4، 5، 8، زیرمقیاس کنترل گزینه‌های 13، 21، 22 و زیرمقیاس تأثیرات معنوی گزینه‌های 3 و 9 بود.
طیف نمرات بین (0) تا (100) است و نمرات بالاتر بیانگر تاب‌آوری بیشتر آزمودنی است [1]. این ابزار در ایران با فرهنگ و جامعه ایرانی روان‌سنجی شد و محمدی و همکاران پایایی آن را 0/89 و روایی آن را بین 0/14 تا 0/64 گزارش کردند [34]. در مطالعه حاضر روایی پرسش‌نامه‌ها و محتوای آموزشی با روایی محتوا و تأیید اساتید دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران و پایایی و همسانی درونی با ضریب آلفای کرونباخ بررسی شد و برای پرسشنامه استرس ناباروری 0/767 و پرسشنامه تاب‌آوری 0/863 بود.
آزمون‌های آماری
تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در این مطالعه با نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 16 در دو بخش آمار توصیفی و آمار استنباطی صورت گرفت. در بخش آمار توصیفی از جداول توزیع فراوانی برای متغیرهای کیفی پژوهش و شاخص‌های عددی کمینه، بیشینه، میانگین و انحراف‌معیار برای متغیرهای کمی پژوهش استفاده و در بخش آمار استنباطی از آزمون‌های کای‌اسکوئر و دقیق فیشر برای بررسی همگنی متغیرهای کیفی در دو گروه و آزمون تی مستقل و آنالیز کوواریانس برای مقایسه متغیرهای کمی دو گروه استفاده شد. تمام شرکت‌کنندگان در این مطالعه تا انتها همکاری کردند و ریزش نمونه‌ها مشاهده نشد.
یافته‌ها
میانگین سن زنان در گروه آزمون و کنترل به‌ترتیب برابر با 6/28±33/61 و 7/27±33/82 سال و میانگین شاخص توده بدنی در گروه آزمون و کنترل به‌ترتیب برابر با 3/83±24/96 و 3/30±25/69 بود. عوامل جمعیت‌شناختی ازنظر آماری اختلاف معنی‌دار نداشتند (جدول شماره 1).
قبل از مداخله میانگین استرس زنان نابارور در گروه آزمون 168/06 با انحراف‌معیار 34/06 و در گروه کنترل 155/26 با انحراف‌معیار 31/08 بود. دو گروه قبل از مداخله ازنظر استرس تفاوت نداشتند (055/P=0). بعد از مداخله میانگین استرس در گروه آزمون برابر با 134/59 با انحراف‌معیار 26/02 و در گروه کنترل برابر با 156/83 با انحراف‌معیار 31/28 بود.
نتیجه آنالیز کواریانس نشان داد دو گروه بعد از مداخله ازنظر استرس تفاوت داشتند (001/P<0)، استرس در گروه آزمون کمتر از گروه کنترل بود. اندازه اثر مداخله استرس 0/714 بود که نشان‌دهنده تأثیر بالای مداخله بر استرس زنان نابارور است. استرس در همه ابعاد در گروه آزمون کمتر از گروه کنترل بود (001/P<0). بیشترین اندازه اثر در نیاز به والد بودن (0/568) و کمترین در بعد نگرانی‌های جنسی (0/482) بود (جدول شماره 2).
قبل از مداخله میانگین تاب‌آوری زنان نابارور در گروه آزمون برابر با 26/64 با انحراف‌معیار 20/13 و در گروه کنترل برابر با 83/71 با انحراف‌معیار 30/13 بود. دو گروه قبل از مداخله ازنظر تاب‌آوری تفاوت داشتند (006/P=0)، میانگین نمره تاب‌آوری در گروه آزمون کمتر از کنترل بود. بعد از مداخله میانگین تاب‌آوری در گروه آزمون برابر با 82/97 با انحراف‌معیار 9/63 و در گروه کنترل برابر با 71/04 با انحراف‌معیار 12/95 بود.
نتیجه آنالیز کوواریانس نشان داد تاب‌آوری در گروه آزمون بیشتر از گروه کنترل است (001/P<0). اندازه اثر مداخله تاب‌آوری 0/753 و نشان‌دهنده تأثیر بالای مداخله بر تاب‌آوری بود. تاب‌آوری گروه آزمون از گروه کنترل بیشتر بود (0/001>P) (جدول شماره 3).
قبل از مداخله میانگین تاب‌آوری زنان نابارور در ابعاد تصور از شایستگی فرد (0/001>P)، اعتماد به غرایز فردی تحمل عاطفه منفی (0/019=P) و کنترل (0/017=P) در گروه آزمون از گروه کنترل کمتر بود. بین نمرات تاب‌آوری در ابعاد پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن (0/599=P) و تأثیرات منفی (0/059=P) دو گروه تفاوت مشاهده نشد.
نتایج آنالیز کواریانس نشان داد بعد از مداخله میانگین تاب‌آوری زنان نابارور در تمامی ابعاد در گروه آزمون از گروه کنترل بیشتر بود (0/001>P). اندازه اثر مداخله در تمامی ابعاد از مقدار 0/08 بیشتر و نشان‌دهنده تأثیر بالای مداخله بر ابعاد تاب‌آوری زنان نابارور است. بیشترین میزان اندازه اثر در بعد اعتماد به غرایز فردی تحمل عاطفه منفی (0/707) و کمترین در بعد تأثیرات منفی (0/262) مشاهده شد. در گروه آزمایش همه ابعاد تاب‌آوری بعد از مداخله نسبت به قبل از آن افزایش داشته (0/001>P) اما در گروه کنترل تاب‌آوری تنها در بعد اعتماد به غرایز فردی تحمل عاطفه منفی (0/001=P) افزایش داشت و در سایر ابعاد تفاوت مشاهده نشد (0/05<P) (
بحث
علی‌رغم عدم تفاوت نمره استرس در قبل از مداخله و بعد از مداخله، استرس گروه آزمون کمتر از گروه کنترل بود. اندازه اثر مداخله بالا بود که نشان‌دهنده تأثیر بالای مداخله بر کاهش استرس زنان نابارور است. بیشترین اندازه اثر در بعد نیاز به والد بودن بوده و این تکنیک به‌طور خاص به کاهش استرس ناشی از نیاز به والد بودن کمک کرده است. در گروه کنترل، استرس در بعد نگرانی‌های اجتماعی بعد از اتمام مطالعه نسبت به قبل افزایش داشت.
مکانیسم اثر تکنیک رهایی ذهن (EFT) در کاهش استرس و نگرانی مربوط به آزاد شدن اندروفین از غده هیپوفیز است. ترشح اندروفین موجب جلوگیری از انتقال تکانه‌های عصبی در مغز می‌شود و به‌نوبه‌خود به کاهش ماندگاری اثر خاطرات و رویدادهای ناراحت‌کننده کمک می‌کند. تحریک دستی با ضربه زدن در نقاط طب سوزنی به تولید مواد شبه مورفین، سروتونین، گابا آمینوبوتیریک اسید (GABA) و تنظیم هورمون کورتیزول و افزایش سروتونین و کاهش دوپامین در مغز منجر می‌شود. این فرایند به مسدود شدن مسیر سمپاتیک و جایگزینی آن با مسیر پاراسمپاتیک کمک می‌کند [32] و در آرام کردن فعالیت آمیگدال مؤثر است [35].
در ناباروری و روند درمان آن فشار و استرس و درگیری عاطفی به مرور زمان افزایش می‌یابد. اضطراب، افسردگی، استرس و اختلال زناشویی نتیجه فشار ناشی از ناباروری، عدم حمایت عاطفی و روانی و استرس ناشی از هزینه‌های بالای درمان ناباروری، غیبت از محل کار برای درمان، نتیجه ناامیدکننده درمان و احساس ناباروری دائمی از عوامل مؤثر استرس‌زا در ناباروری است [36]. درمان متمرکز بر رهایی هیجانی (EFT)، یک روش درمانی است که بر نقش مهم عواطف و ارتباطات عاطفی در سازمان‌دهی الگوهای ارتباطی تأکید دارد [37]. EFT به‌صورت فردی و یا گروهی اختلال افسردگی، اضطراب، استرس، کیفیت زندگی و عملکردهای انطباقی را بهبود می‌بخشد [38]. بیشترین نیاز زنان نابارور نیاز به والد شدن است.
این مداخله توانسته با افزایش آزاد شدن آندورفین و کاهش ترشح هورمون علی‌رغم عدم تفاواکورتیزول، استرس را کاهش دهد و کمک کرده تا احساس بهتری تجربه کنند و سازگاری بهتری با نگرانی‌هایشان پیدا کنند، اما در گروه کنترل احتمال شکست درمان، تکرار پروسه و هزینه‌های درمانی، نحوه برخورد همسر و اطرافیان سبب تشدید نگرانی‌ها و استرس شده و همین سبب افزایش استرس و نگرانی‌های اجتماعی در گروه کنترل شده است. زنان نابارور به مداخلاتی برای کنترل استرس و اضطراب و کمک به سازگاری و تاب‌آوری بهتر نیاز دارند. مطالعه سلطانی و همکاران نیز بیانگر این است که درمان متمرکز بر هیجان (EFT) بر عوامل مؤثر در پریشانی عاطفی زوج‌های نابارور مؤثر بوده و میزان افسردگی، اضطراب و استرس را در زوجین کاهش می‌دهد [38، 39].
در مطالعه نوجوان و همکاران نیز استرس گروه آزمون پس از 8 هفته تمرین، تفاوت معنی‌داری نسبت به گروه کنترل داشته است [40] که با نتایج مطالعه حاضر همسو است و نقش این مداخله را در کنترل استرس نشان می‌دهد. نتایج سایر مطالعات ازجمله مطالعه پترسون نشان داد که استفاده از تکنیک EFT می‌تواند موجب مدیریت استرس طی تمرینات هفتگی در دانشجویان پرستاری شود [41].
روگرز و همکاران نیز استفاده از این تکنیک را به‌عنوان یک درمان فوری مؤثر برای علائم رایج استرس گزارش کرده‌اند [42]. بلچر و همکاران نیز ادعای پژوهش فوق را تأیید کرده‌اند و مدعی شده‌اند که این روش می‌تواند در عرض چند دقیقه استرس را کنترل کند [43]. دنسر و اینانچی انجام تکنیک رهایی ذهنی به‌صورت آنلاین را نیز در کاهش استرس شرکت‌کنندگان مؤثر گزارش کرده‌اند [44]. نلمز و سباستین در مطالعه مروری و نظام‌مند اثر نامطلوبی از مداخله EFT گزارش نکرده‌اند [45].
نتایج مطالعه حاضر بیانگر این بود که قبل از مداخله تاب‌آوری گروه آزمون کمتر از گروه کنترل بود، اما بعد از مداخله میانگین تاب‌آوری زنان نابارور نسبت به گروه کنترل افزایش داشت. افراد گروه آزمون تصور بهتری از شایستگی‌های فردی خود داشتند و به غرایز فردی خود اعتماد بیشتری داشتند و عواطف منفی را بهتر کنترل کردند و آماده پذیرش تغییرات مثبت و برقراری روابط ایمن با کنترل تأثیرات منفی بودند.
فرآیند پویای تاب‌آوری سبب پیشگیری از یاس و ناامیدی شد. فرد به دور از ترس از گذشته یا آینده در زمان سختی با محیط، تعامل و سازگاری مثبت برقرار کرده و با مثبت‌اندیشی و تصویرسازی ذهنی مثبتشرایط را اداره می‌کند. در زوجین ناباروری، تاب‌آوری از مؤلفه‌های مهم کنترل استرس‌های درونی و افزایش توانمندی فردی برای مدیریت شرایط سخت است. تا در این شرایط سخت به‌جای اضطراب و حس ناکامی، احساسات و هیجانات خود را شناخته و آن را کنترل و مدیریت کند. اجرای مداخلات مناسب در افزایش احساسات مثبت و کنترل و مدیریت رفتارکمک می‌کند [46].
تکنیک رهایی هیجانی می‌تواند از طریق عبارات تأکیدی و نواختن ضربات به نقاط خاص، به افراد کمک کند. انجام تمرینات باعث تعدیل احساسات و عواطف و آرام‌سازی هیجان‌های آشفته می‌شود. قضاوت‌های ذهنی را کاهش و آگاهی از لحظه را افزایش می‌دهد و این امکان را فراهم می‌سازد تا فرد واقعیات و احساسات را آزادانه و بدون تحریف ادراک کند. تمرکز نسبت به عواطف جاری درمورد افکار یا موقعیت‌های بیرونی افزایش می‌یابد و واکنش و پاسخ‌ها به محرک‌های و رویدادهای زندگی، خردمندانه‌تر خواهد بود و قادر به شناسایی، درک و توصیف هیجان‌های خود در موقعیت‌های بین فردی و اجتماعی می‌شود [47, 48].
در مطالعه جاسبحی و همکاران نیز پس از مداخله EFT تاب‌آوری افزایش داشت [49]. نتیجه مشابه در مطالعه قمصری و همکاران نیز دیده شد. در این مطالعه، EFT موجب افزایش تاب‌آوری به دنبال کاهش استرس و اضطراب در زنان باردار مشاهده شد [50].
نتیجه‌گیری
نتایج پژوهش نشان‌دهنده موفقیت مداخله در کنترل استرس و افزایش تاب‌آوری زنان نابارور می‌باشد. مخاطبین این مطالعه زنان تحت درمان ناباروری، همسرانشان، ماماها و متخصصین زنان، روانشناسان و مسئولین مراقبت بهداشت روان که برنامه حمایت از زنان و زوجین نابارور را بر عهده دارند می‌باشند.
باتوجه‌به اثربخشی مداخله در بهبود استرس و افزایش تاب‌آوری زنان نابارور، مسئولین ذی‌ربط می‌توانند با تدوین برنامه راهبردی با استفاده از این مداخله در کاهش استرس و سازگاری و تاب‌آوری بهتر زنان نابارور در فرایند درمان مؤثر باشند. ماماها به‌عنوان اولین گروه‌های در تماس با زنان نابارور، می‌توانند با بهره‌مندی از این شیوه مداخله آسان، ارزان و بی‌خطر استرس و اضطراب زنان نابارور را کاهش داده و تاب‌آوری‌شان را در ادامه روند درمان افزایش دهند.
در ضمن پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های بعدی جلسات EFT برای مردان دارای مشکلات نازایی بررسی شود. این مطالعه در دو مرکز ناباروری شهرستان بندرعباس صورت گرفت. باتوجه‌به اینکه شهرستان بندرعباس تنها همین دو مرکز ناباروری را داشت که بیشتر اقشار جامعه اعم از سطح طبقاتی اجتماعی و قومیت‌های مختلف ساکن در منطقه در مطالعه شرکت کرده‌اند، نتایج قابل‌تعمیم به جامعه هدف می‌باشد. به‌منظور پیشگیری از آلودگی اطلاعات ابتدا نمونه‌گیری از گروه کنترل انجام شد و سپس مداخله درگروه آزمون انجام شد که از محدودیت‌های این مطالعه می‌باشد، بنابراین پیشنهاد می‌شود در مطالعه بعدی با انجام کارآزمایی کنترل‌شده تصادفی اثربخشی تکنیک رهاسازی هیجانی بر استرس و اضطراب زنان نابارور بررسی شود .
به‌طورکلی نتایج پژوهش نشان‌دهنده موفقیت مداخله در کنترل استرس و افزایش تاب‌آوری زنان نابارور می‌باشد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه در کیمته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران با شناسه (IR.IUMS.REC.1401.335) و در سایت مرکز کارآزمایی بالینی ایران با شناسه (IRCT20220820055755N1) تأیید و ثبت شده است.
حامی مالی
این مطالعه برگرفته از پایان‌نامه مرضیه ترابی مقطع کارشناسی ارشد مشاوره در مامایی و طرح تحقیقاتی (1401-3-324052) دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران است و با حمایت مالی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران انجام شد.
مشارکت نویسندگان
آماده‌سازی و انجام مراحل تحقیق و نمونه‌گیری: مرضیه ترابی و زهرا خشاوی؛ نگارش مقاله، بازبینی و نظارت: معصومه خیرخواه؛ آنالیز و تجریه‌وتحلیل داده‌ها: شیما حقانی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
پژوهشگران از تحصیلات تکمیلی و معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران و زنان نابارور شرکت‌کننده در مطالعه، کادر درمان مراکز دولتی و خصوصی شهرستان بندرعباس و دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان که در این پژوهش همکاری کردند صمیمانه قدردانی می‌کنند.
References
1.Jonathan S. Berek . Berek and Novam ‘ s gynecology. United States: Wolters Kluwer Health; 2019. [Link]
2.Connor KM, Davidson JR. Development of a new resilience scale: The connor-davidson resilience scale (CD-RISC). Depress Anxiety. 2003; 18(2):76-82. [DOI:10.1002/da.10113] [PMID]
3.Practice Committee of the American Society for Reproductive Medicine. Electronic address: Asrm@asrm.org; Practice committee of the American society for reproductive medicine. fertility evaluation of infertile women: A committee opinion. Fertil Steril. 2021; 116(5):1255-65. [DOI:10.1016/j.fertnstert.2021.08.038] [PMID]
4.Behjati-Ardakani Z, Karoubi MT, Milanifar A, Masrouri R, Akhondi MM. Embryo donation in Iranian legal system: A critical review. J Reprod Infertil. 2015; 16(3):130. [Link]
5.Akhondi MM, Ranjbar F, Shirzad M, Behjati Ardakani Z, Kamali K, Mohammad K. Practical difficulties in estimating the prevalence of primary infertility in Iran. Int J Fertil Steril. 2019; 13(2):113-7. [DOI:10.22074/ijfs.2019.5583] [PMID]
6.Lipshultz LI, Howards SS, Niederberger CS. Infertility in the male. Cambridge: Cambridge University Press; 2009. [DOI:10.1017/CBO9780511635656]
7.Rooney KL, Domar AD. The relationship between stress and infertility. Dialogues Clin Neurosci. 2018; 20(1):41-7. [DOI:10.31887/DCNS.2018.20.1/klrooney] [PMID] [PMCID]
8.Sohbati F, Hasanpoor-Azghady SB, Jafarabadi M, Amiri-Farahani L, Mohebbi M. Psychological well-being of infertile women and its relationship with demographic factors and fertility history: A cross-sectional study. BMC Womens Health. 2021; 21(1):22. [DOI:10.1186/s12905-020-01167-3] [PMID] [PMCID]
9.Keshavarz F, Mosalanejad L, Ghavi F, Abdollahifard S, Khodabakhshi Koolaee A. Coping strategies and perceived stress in infertile couples. J Client Cent Nurs Care. 2018; 4(2):80-7. [DOI:10.32598/jccnc.4.2.80]
10.Amini L, Ghorbani B, Afshar B. [The comparison of infertility stress and perceived social support in infertile women and spouses of infertile men (Persian)]. Iran J Nurs. 2020; 32(122):74-85. [DOI:10.29252/ijn.32.122.80]
11.Hasanpoor-Azghady SB, Simbar M, Vedadhir AA, Azin SA, Amiri-Farahani L. The social construction of infertility among iranian infertile women: A qualitative study. J Reprod Infertil. 2019; 20(3):178-90. [PMID]
12.Peivandi S, Masoodzadeh A, Moaodi P, Babaei S. [Association between anxiety and depression of infertile patients with their IVF cycles success rate (Persian)]. J Mazandaran Univ Med Sci. 2011; 21(84):97-104. [Link]
13.Yazdani F, Elyasi F, Peyvandi S, Moosazadeh M, Galekolaee KS, Kalantari F, et al. Counseling-supportive interventions to decrease infertile women's perceived stress: A systematic review. Electron Physician. 2017; 9(6):4694-702. [DOI:10.19082/4694] [PMID] [PMCID]
14.Karami J, Shalani B, Mokari Z. [The effectiveness of relaxation training on depression, anxiety, and stress in infertile women (Persian)]. Rooyesh. 2018; 6(4):241-56. [Link]
15.Keyhani M, Taghvaei D, Rajabi A, Amirpour B. [Internal consistency and confirmatory factor analysis of the connor-davidson resilience scale (CD-RISC) among nursing female students (Persian)]. Iran J Med Educ. 2015; 14(10):851-9. [Link]
16.Rahimi S, Borjali A, Sohrabi F. [Effectiveness of positive psychology interventions on resiliency of female patients with multiple sclerosis (Persian)]. Posit Psychol Res. 2015; 1(3):1-10. [Link]
17.Royani Z, Heidari M, Vatanparast M, Yaghmaei F, Sarcheshme AK, Majomerd JK. Predictors of quality of life in infertile couples. J Menopausal Med. 2019; 25(1):35-40. [DOI:10.6118/jmm.2019.25.1.35] [PMID] [PMCID]
18.Lee YH, Park JS. Factors affecting the infertility-related quality of life among the infertility women. J Korean Matern Child Health. 2019; 23(3):191-201. [DOI:10.21896/jksmch.2019.23.3.191]
19.Moudi Z, Piramie R, Ghasemi M, Ansari H. Effect of an infertility counseling program on perceived stigma among infertile female candidates for intra-uterine insemination. J Midwifery Reproduct Health. 2019; 7(4):1880-9. [DOI:10.22038/jmrh.2019.40465.1457]
20.Karbandi S, Hosseini SM, Masoudi R, Hosseini SA, Sadeghi F, Moghaddam MH. Recognition of the efficacy of relaxation program on sleep quality of mothers with premature infants. J Educ Health Promot. 2015; 4:97. [DOI:10.4103/2277-9531.171811] [PMID] [PMCID]
21.Panda S. Stress and health: Symptoms and techniques of psychotherapeutic management. Indian J Positive Psychol. 2014; 5(4):516-20. [DOI:10.15614/ijpp%2F2014%2Fv5i4%2F88561]
22.Kalla M, Simmons M, Robinson A, Stapleton P. Emotional freedom techniques (EFT) as a practice for supporting chronic disease healthcare: A practitioners' perspective. Disabil Rehabil. 2018; 40(14):1654-62. [DOI:10.1080/09638288.2017.1306125] [PMID]
23.Church D, Sparks T, Clond M. EFT (emotional freedom techniques) and resiliency in veterans at risk for PTSD: A randomized controlled trial. Explore. 2016; 12(5):355-65. [DOI:10.1016/j.explore.2016.06.012] [PMID]
24.Rancour P. The emotional freedom technique: Finally, a unifying theory for the practice of holistic nursing, or too good to be true? J Holist Nurs. 2017; 35(4):382-8. [DOI:10.1177/0898010116648456] [PMID]
25.Timulak L, Keogh D, Chigwedere C, Wilson C, Ward F, Hevey D, et al. A comparison of emotion-focused therapy and cognitive-behavioral therapy in the treatment of generalized anxiety disorder: Results of a feasibility randomized controlled trial. Psychotherapy. 2022; 59(1):84-95. [DOI:10.1037/pst0000427] [PMID]
26.Bach D, Groesbeck G, Stapleton P, Sims R, Blickheuser K, Church D. Clinical EFT (emotional freedom techniques) improves multiple physiological markers of health. J Evid Based Integr Med. 2019; 24:2515690X18823691. [DOI:10.1177/2515690X18823691] [PMID] [PMCID]
27.Stapleton P, Stewart M. Comparison of the effectiveness of two modalities of group delivery of emotional freedom technique (EFT) intervention for food cravings: Online versus in-person. Open J Soc Sci. 2020; 8(2):158-81. [DOI:10.4236/jss.2020.82014]
28.Lafrance Robinson A, Kosmerly S. The influence of clinician emotion on decisions in child and adolescent eating disorder treatment: A survey of self and others. Eat Disord. 2015; 23(2):163-76. [DOI:10.1080/10640266.2014.976107] [PMID]
29.Timulak L, Keogh D. Emotion-focused therapy: A transdiagnostic formulation. J Contemp Psychotherapy. 2020; 50(1):1-13. [DOI:10.1007/s10879-019-09426-7]
30.Cordeiro K, Rependa SL, Muller RT, Foroughe M. EFFT and trauma. In: Foroughe M, editor. Engaging the parent with a dismissing attachment style. Milton Park: Routledge; 2018. [DOI:10.4324/9781315161105]
31.Latifnejad Roudsari R, Rasolzadeh Bidgoly M, Mousavifar N, Modarres Gharavi M. [The effect of collaborative counseling on perceived infertility-related stress in infertile women undergoing IVF (Persian)]. Iran J Obstet Gynecol Infertil. 2011; 14(4):22-31. [Link]
32.Flint GA, Lammers W, Mitnick DG. Emotional freedom Techniques: A safe treatment intervention for many trauma based issues. J Aggress MaltreatTrauma. 2006; 12(1-2):125-50. [DOI:10.1300/J146v12n01_07]
33.Samani RO, Almasi-Hashiani A, Shokri F, Maroufizadeh S, Vesali S, Sepidarkish M. Validation study of the Fertility Problem Inventory in Iranian infertile patients. Middle East Fertil Soc J. 2017; 22(1):48-53. [DOI:10.1016/j.mefs.2016.07.002]
34.Mohammadi M, Jazaeri A, Rafiei AH, Jokar B, Pour Shahbaz A. [Study of family and individual variables in people at risk of substance abuse (Persian)]. J Rehabil. 2005; 6(1):31-6. [Link]
35.Varvogli L, Darviri C. Stress management techniques: Evidence-based procedures that reduce stress and promote health. Health Sci J. 2011; 5(2):74-89. [Link]
36.Lane JR. The neurochemistry of counterconditioning: Acupressure desensitization in psychotherapy. Energy Psychol. 2009; 1(1):31. [DOI:10.9769/EPJ.2009.1.1.JRL]
37.Ahmadi SM, Shahverdi J, Rezaei M, Bakhtiari M, Sadeghi K, Veisy F, et al. The effect of behavioral couple therapy on the improvement of mental health and reduction of marital conflict in infertile couples in Kermanshah: A randomized controlled trial (RCT). J Reproduct Infertil. 2019; 20(1):16. [Link]
38.Shahar B. New developments in emotion-focused therapy for social anxiety disorder. J Clin Med. 2020; 9(9):2918. [DOI:10.3390/jcm9092918] [PMID] [PMCID]
39.Soltani M, Shairi MR, Roshan R, Rahimi CR. The impact of emotionally focused therapy on emotional distress in infertile couples. Int J Fertil Steril. 2014; 7(4):337-44. [PMID]
40.Nojavan H, Shakibi Rad A. T[he effect of EFT exercises on stress of Imam Ali Officer University students while attending shooting field (Persian)]. Sociol Lifestyle. 2020; 6(15):399-413. [Link]
41.Patterson SL. The effect of emotional freedom technique on stress and anxiety in nursing students: A pilot study. Nurse Educ Today. 2016; 40:104-10. [DOI:10.1016/j.nedt.2016.02.003] [PMID]
42.Rogers R, Sears S. Emotional Freedom Techniques (EFT) for stress in students: A randomized controlled dismantling study. Energy Pschycol. 2015; 7:26-32. [DOI:10.9769/EPJ.2015.7.2.RR]
43.Blacher S. Emotional freedom technique (EFT): Tap to relieve stress and burnout. J Interprof Educ Pract. 2023; 30:100599. [DOI:10.1016/j.xjep.2023.100599] [PMID] [PMCID]
44.Dincer B, Inangil D. The effect of Emotional Freedom Techniques on nurses' stress, anxiety, and burnout levels during the COVID-19 pandemic: A randomized controlled trial. Explore. 2021; 17(2):109-14. [DOI:10.1016/j.explore.2020.11.012] [PMID] [PMCID]
45.Sebastian B, Nelms J. The effectiveness of emotional freedom techniques in the treatment of posttraumatic stress disorder: A meta-analysis. Explore. 2017; 13(1):16-25. [DOI:10.1016/j.explore.2016.10.001] [PMID]
46.Modares M. [Student resilience (Persian)]. Iran J Educ Med Sci. 1401; 22(1):325-6. [Link]
47.Church D. Reductions in pain, depression, and anxiety symptoms after PTSD remediation in veterans. Explore. 2014; 10(3):162-9. [DOI:10.1016/j.explore.2014.02.005] [PMID]
48.Ghorbani S, Solimanifar S. [The effectivenss of emotional freedom technique on improving alexithymia and negative mood in woment with trait-state anxiety (Persian)]. Res Behav Sci. 2022; 20(3):447-58. [DOI:10.52547/rbs.20.3.447]
49.Jasubhai S. Efficacy of emotional freedom technique and cognitive behavioural therapy on stress, anxiety, depression, short-term memory, psychophysiological coherence and heart rate in Indian adults. Clin Psychol Ment Health Care. 2021; 2(4):1-13. [Link]
50.Sarvandi Ghamsari M, Gholamali Lavasani M. Effectiveness of emotion freedom technique on pregnant women's perceived stress and resilience. J Educ Soc. 2015; 6(2):118-22. [DOI:10.7813/jes.2015/6-2/26]
2.Connor KM, Davidson JR. Development of a new resilience scale: The connor-davidson resilience scale (CD-RISC). Depress Anxiety. 2003; 18(2):76-82. [DOI:10.1002/da.10113] [PMID]
3.Practice Committee of the American Society for Reproductive Medicine. Electronic address: Asrm@asrm.org; Practice committee of the American society for reproductive medicine. fertility evaluation of infertile women: A committee opinion. Fertil Steril. 2021; 116(5):1255-65. [DOI:10.1016/j.fertnstert.2021.08.038] [PMID]
4.Behjati-Ardakani Z, Karoubi MT, Milanifar A, Masrouri R, Akhondi MM. Embryo donation in Iranian legal system: A critical review. J Reprod Infertil. 2015; 16(3):130. [Link]
5.Akhondi MM, Ranjbar F, Shirzad M, Behjati Ardakani Z, Kamali K, Mohammad K. Practical difficulties in estimating the prevalence of primary infertility in Iran. Int J Fertil Steril. 2019; 13(2):113-7. [DOI:10.22074/ijfs.2019.5583] [PMID]
6.Lipshultz LI, Howards SS, Niederberger CS. Infertility in the male. Cambridge: Cambridge University Press; 2009. [DOI:10.1017/CBO9780511635656]
7.Rooney KL, Domar AD. The relationship between stress and infertility. Dialogues Clin Neurosci. 2018; 20(1):41-7. [DOI:10.31887/DCNS.2018.20.1/klrooney] [PMID] [PMCID]
8.Sohbati F, Hasanpoor-Azghady SB, Jafarabadi M, Amiri-Farahani L, Mohebbi M. Psychological well-being of infertile women and its relationship with demographic factors and fertility history: A cross-sectional study. BMC Womens Health. 2021; 21(1):22. [DOI:10.1186/s12905-020-01167-3] [PMID] [PMCID]
9.Keshavarz F, Mosalanejad L, Ghavi F, Abdollahifard S, Khodabakhshi Koolaee A. Coping strategies and perceived stress in infertile couples. J Client Cent Nurs Care. 2018; 4(2):80-7. [DOI:10.32598/jccnc.4.2.80]
10.Amini L, Ghorbani B, Afshar B. [The comparison of infertility stress and perceived social support in infertile women and spouses of infertile men (Persian)]. Iran J Nurs. 2020; 32(122):74-85. [DOI:10.29252/ijn.32.122.80]
11.Hasanpoor-Azghady SB, Simbar M, Vedadhir AA, Azin SA, Amiri-Farahani L. The social construction of infertility among iranian infertile women: A qualitative study. J Reprod Infertil. 2019; 20(3):178-90. [PMID]
12.Peivandi S, Masoodzadeh A, Moaodi P, Babaei S. [Association between anxiety and depression of infertile patients with their IVF cycles success rate (Persian)]. J Mazandaran Univ Med Sci. 2011; 21(84):97-104. [Link]
13.Yazdani F, Elyasi F, Peyvandi S, Moosazadeh M, Galekolaee KS, Kalantari F, et al. Counseling-supportive interventions to decrease infertile women's perceived stress: A systematic review. Electron Physician. 2017; 9(6):4694-702. [DOI:10.19082/4694] [PMID] [PMCID]
14.Karami J, Shalani B, Mokari Z. [The effectiveness of relaxation training on depression, anxiety, and stress in infertile women (Persian)]. Rooyesh. 2018; 6(4):241-56. [Link]
15.Keyhani M, Taghvaei D, Rajabi A, Amirpour B. [Internal consistency and confirmatory factor analysis of the connor-davidson resilience scale (CD-RISC) among nursing female students (Persian)]. Iran J Med Educ. 2015; 14(10):851-9. [Link]
16.Rahimi S, Borjali A, Sohrabi F. [Effectiveness of positive psychology interventions on resiliency of female patients with multiple sclerosis (Persian)]. Posit Psychol Res. 2015; 1(3):1-10. [Link]
17.Royani Z, Heidari M, Vatanparast M, Yaghmaei F, Sarcheshme AK, Majomerd JK. Predictors of quality of life in infertile couples. J Menopausal Med. 2019; 25(1):35-40. [DOI:10.6118/jmm.2019.25.1.35] [PMID] [PMCID]
18.Lee YH, Park JS. Factors affecting the infertility-related quality of life among the infertility women. J Korean Matern Child Health. 2019; 23(3):191-201. [DOI:10.21896/jksmch.2019.23.3.191]
19.Moudi Z, Piramie R, Ghasemi M, Ansari H. Effect of an infertility counseling program on perceived stigma among infertile female candidates for intra-uterine insemination. J Midwifery Reproduct Health. 2019; 7(4):1880-9. [DOI:10.22038/jmrh.2019.40465.1457]
20.Karbandi S, Hosseini SM, Masoudi R, Hosseini SA, Sadeghi F, Moghaddam MH. Recognition of the efficacy of relaxation program on sleep quality of mothers with premature infants. J Educ Health Promot. 2015; 4:97. [DOI:10.4103/2277-9531.171811] [PMID] [PMCID]
21.Panda S. Stress and health: Symptoms and techniques of psychotherapeutic management. Indian J Positive Psychol. 2014; 5(4):516-20. [DOI:10.15614/ijpp%2F2014%2Fv5i4%2F88561]
22.Kalla M, Simmons M, Robinson A, Stapleton P. Emotional freedom techniques (EFT) as a practice for supporting chronic disease healthcare: A practitioners' perspective. Disabil Rehabil. 2018; 40(14):1654-62. [DOI:10.1080/09638288.2017.1306125] [PMID]
23.Church D, Sparks T, Clond M. EFT (emotional freedom techniques) and resiliency in veterans at risk for PTSD: A randomized controlled trial. Explore. 2016; 12(5):355-65. [DOI:10.1016/j.explore.2016.06.012] [PMID]
24.Rancour P. The emotional freedom technique: Finally, a unifying theory for the practice of holistic nursing, or too good to be true? J Holist Nurs. 2017; 35(4):382-8. [DOI:10.1177/0898010116648456] [PMID]
25.Timulak L, Keogh D, Chigwedere C, Wilson C, Ward F, Hevey D, et al. A comparison of emotion-focused therapy and cognitive-behavioral therapy in the treatment of generalized anxiety disorder: Results of a feasibility randomized controlled trial. Psychotherapy. 2022; 59(1):84-95. [DOI:10.1037/pst0000427] [PMID]
26.Bach D, Groesbeck G, Stapleton P, Sims R, Blickheuser K, Church D. Clinical EFT (emotional freedom techniques) improves multiple physiological markers of health. J Evid Based Integr Med. 2019; 24:2515690X18823691. [DOI:10.1177/2515690X18823691] [PMID] [PMCID]
27.Stapleton P, Stewart M. Comparison of the effectiveness of two modalities of group delivery of emotional freedom technique (EFT) intervention for food cravings: Online versus in-person. Open J Soc Sci. 2020; 8(2):158-81. [DOI:10.4236/jss.2020.82014]
28.Lafrance Robinson A, Kosmerly S. The influence of clinician emotion on decisions in child and adolescent eating disorder treatment: A survey of self and others. Eat Disord. 2015; 23(2):163-76. [DOI:10.1080/10640266.2014.976107] [PMID]
29.Timulak L, Keogh D. Emotion-focused therapy: A transdiagnostic formulation. J Contemp Psychotherapy. 2020; 50(1):1-13. [DOI:10.1007/s10879-019-09426-7]
30.Cordeiro K, Rependa SL, Muller RT, Foroughe M. EFFT and trauma. In: Foroughe M, editor. Engaging the parent with a dismissing attachment style. Milton Park: Routledge; 2018. [DOI:10.4324/9781315161105]
31.Latifnejad Roudsari R, Rasolzadeh Bidgoly M, Mousavifar N, Modarres Gharavi M. [The effect of collaborative counseling on perceived infertility-related stress in infertile women undergoing IVF (Persian)]. Iran J Obstet Gynecol Infertil. 2011; 14(4):22-31. [Link]
32.Flint GA, Lammers W, Mitnick DG. Emotional freedom Techniques: A safe treatment intervention for many trauma based issues. J Aggress MaltreatTrauma. 2006; 12(1-2):125-50. [DOI:10.1300/J146v12n01_07]
33.Samani RO, Almasi-Hashiani A, Shokri F, Maroufizadeh S, Vesali S, Sepidarkish M. Validation study of the Fertility Problem Inventory in Iranian infertile patients. Middle East Fertil Soc J. 2017; 22(1):48-53. [DOI:10.1016/j.mefs.2016.07.002]
34.Mohammadi M, Jazaeri A, Rafiei AH, Jokar B, Pour Shahbaz A. [Study of family and individual variables in people at risk of substance abuse (Persian)]. J Rehabil. 2005; 6(1):31-6. [Link]
35.Varvogli L, Darviri C. Stress management techniques: Evidence-based procedures that reduce stress and promote health. Health Sci J. 2011; 5(2):74-89. [Link]
36.Lane JR. The neurochemistry of counterconditioning: Acupressure desensitization in psychotherapy. Energy Psychol. 2009; 1(1):31. [DOI:10.9769/EPJ.2009.1.1.JRL]
37.Ahmadi SM, Shahverdi J, Rezaei M, Bakhtiari M, Sadeghi K, Veisy F, et al. The effect of behavioral couple therapy on the improvement of mental health and reduction of marital conflict in infertile couples in Kermanshah: A randomized controlled trial (RCT). J Reproduct Infertil. 2019; 20(1):16. [Link]
38.Shahar B. New developments in emotion-focused therapy for social anxiety disorder. J Clin Med. 2020; 9(9):2918. [DOI:10.3390/jcm9092918] [PMID] [PMCID]
39.Soltani M, Shairi MR, Roshan R, Rahimi CR. The impact of emotionally focused therapy on emotional distress in infertile couples. Int J Fertil Steril. 2014; 7(4):337-44. [PMID]
40.Nojavan H, Shakibi Rad A. T[he effect of EFT exercises on stress of Imam Ali Officer University students while attending shooting field (Persian)]. Sociol Lifestyle. 2020; 6(15):399-413. [Link]
41.Patterson SL. The effect of emotional freedom technique on stress and anxiety in nursing students: A pilot study. Nurse Educ Today. 2016; 40:104-10. [DOI:10.1016/j.nedt.2016.02.003] [PMID]
42.Rogers R, Sears S. Emotional Freedom Techniques (EFT) for stress in students: A randomized controlled dismantling study. Energy Pschycol. 2015; 7:26-32. [DOI:10.9769/EPJ.2015.7.2.RR]
43.Blacher S. Emotional freedom technique (EFT): Tap to relieve stress and burnout. J Interprof Educ Pract. 2023; 30:100599. [DOI:10.1016/j.xjep.2023.100599] [PMID] [PMCID]
44.Dincer B, Inangil D. The effect of Emotional Freedom Techniques on nurses' stress, anxiety, and burnout levels during the COVID-19 pandemic: A randomized controlled trial. Explore. 2021; 17(2):109-14. [DOI:10.1016/j.explore.2020.11.012] [PMID] [PMCID]
45.Sebastian B, Nelms J. The effectiveness of emotional freedom techniques in the treatment of posttraumatic stress disorder: A meta-analysis. Explore. 2017; 13(1):16-25. [DOI:10.1016/j.explore.2016.10.001] [PMID]
46.Modares M. [Student resilience (Persian)]. Iran J Educ Med Sci. 1401; 22(1):325-6. [Link]
47.Church D. Reductions in pain, depression, and anxiety symptoms after PTSD remediation in veterans. Explore. 2014; 10(3):162-9. [DOI:10.1016/j.explore.2014.02.005] [PMID]
48.Ghorbani S, Solimanifar S. [The effectivenss of emotional freedom technique on improving alexithymia and negative mood in woment with trait-state anxiety (Persian)]. Res Behav Sci. 2022; 20(3):447-58. [DOI:10.52547/rbs.20.3.447]
49.Jasubhai S. Efficacy of emotional freedom technique and cognitive behavioural therapy on stress, anxiety, depression, short-term memory, psychophysiological coherence and heart rate in Indian adults. Clin Psychol Ment Health Care. 2021; 2(4):1-13. [Link]
50.Sarvandi Ghamsari M, Gholamali Lavasani M. Effectiveness of emotion freedom technique on pregnant women's perceived stress and resilience. J Educ Soc. 2015; 6(2):118-22. [DOI:10.7813/jes.2015/6-2/26]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
