نشریه پرستاری ایران

مقدمه 
مادران به‌عنوان اولین مراقبین، بیشترین نقش مراقبتی را در زمان بیماری یا شرایط تهدیدکننده وضعیت جسمی کودکان در بیمارستان نسبت به سایر اعضاء خانواده عهده‌دار هستند [1]. آنان معمولاً نقش مهمی در طول مدت اقامت کودک در بیمارستان، هم در مراقبت از فرزند خود و هم در حمایت کادر پرستاری و حمایت روانی کودک بر عهده دارند [2]. بنابراین باتوجه‌به نقش مهم مادر در مراقبت از کودک خود در بیمارستان، لازم است رفتارهای بهداشتی مرتبط با سلامتی کودک توسط مادران در بیمارستان مورد توجه قرار گیرد [3]. موضوع رعایت رفتارهای بهداشتی، نیازمند شناسایی عواملی است که ممکن است سبب حفاظت و یا در معرض خطر قرار گرفتن کودک شود [4]. براساس مطالعات، عواملی مانند درآمد ملی یا توزیع درآمد، سطح تحصیلات مادر و آگاهی مادران نسبت به رفتارهای بهداشتی، نرخ بیکاری، دسترسی به خدمات بهداشتی، هزینه‌های بهداشت عمومی، نرخ باروری، مشارکت زنان در نیروی کار می‌توانند در آسیب‌پذیری و مرگ‌ومیر کودکان تأثیرگذار باشند [5، 6]. در این میان، گروهی از کودکان هر ساله به‌د‌لیل ابتلا به بیماری در بیمارستان‌ها بستری می‌شوند [7] که البته در ایران آمار دقیقی در این زمینه یافت نمی‌شود. 
آمارها نشان می‌دهد در کشور ایران رقم مرگ‌ومیر در کودکان زیر 1 سال، بیشتر از کشورهای توسعه یافته است [8, 9]. درحالی‌که روندها حاکی از آن است که پیشرفت قابل توجهی در سلامت کودکان حاصل شده است. چنان‌که میزان مرگ‌و‌میر زیر 5 سال در سال 1990 نسبت به سال 2013 از 57 به 17 درصد کاهش یافته است [5]، اما همچنان این آمار نسبت به کشورهای توسعه‌یافته بالا می‌باشد [10]. بنابراین تأمین، حفظ و ارتقاء سطح سلامت کودکان، به‌عنوان یک گروه آسیب‌پذیر، دارای جایگاه ویژه‌ای است [11]. 
از سوی دیگر، رشد و توسعه هر کشوری نیازمند وجود کودکانی است که مراحل رشد و تکاملی را طی کرده باشند. در شرایطی که کودکان به تعالی در رشد و تکامل خود دست نیابند، جامعه متزلزل و توسعه کشور دستخوش تغییر خواهد شد [2، 10]. اما به دنبال بستری شدن کودک در بیمارستان، خانواده کودک به‌ویژه مادران لازم است در کنار فرزند در بیمارستان حضور داشته باشند تا در کنار تیم درمان، مراقبت‌های مادری خود را نیز انجام دهند. از این‌رو، رعایت اصول بهداشتی توسط مادران در بیمارستان‌حائز اهمیت است [12] تا مبادا سلامتی کودک به مخاطره نیفتد، زیرا که قسمت عمده رشد کودک و تندرستی وی ناشی از میزان آگاهی والدین درخصوص نحوه پیشگیری از بیماری‌ها و درمان به موقع آن‌ها می‌باشد. 
بنابراین سطح آگاهی مادران نسبت به رعایت رفتارهای بهداشتی در جهت کمک به کودک خود نه تنها در بیمارستان بلکه در منزل، بسیار حائز اهمیت است [13، 14]، اما باتوجه‌به اهمیت مسئله، در این خصوص نتایج مطالعه هیل و همکاران نشان داد همواره همبستگی ضعیفی میان آگاهی و نگرش مادران با عملکرد آنان، وجود دارد [15]. همچنین نتایج مطالعه آدامز و همکاران نیز نشان می‌دهد که مادران دارای کودکان با رفتارهای چالش‌برانگیز، سطح استرس بالایی را تجربه می‌کنند و این مسئله در طول زمان، خود منجر به کاهش رعایت رفتارهای مرتبط با سلامتی نسبت به کودک، از سوی آنان می‌شود [16]. از سوی دیگر، بی‌توجهی به رعایت رفتارهای بهداشتی توسط مادران، می‌تواند بر رفتار کودک در آینده تأثیرگذار باشد. نتایج مطالعه بوسکت و همکاران نشان داد سابقه رفتارهای مادران بر سلامت روان کودکان تأثیر می‌گذارد، به‌طوری‌که کودکان مادران بدرفتار در معرض خطر بالایی از مشکلات عاطفی و رفتاری هستند [17]. 
در مطالعه عرب و همکاران نیز بیان شده است که باتوجه ‌به ضعف رفتارهای بهداشتی مادران دارای کودکان بستری در بیمارستان با تشخیص اسهال، لازم است به رفتارهای بهداشتی مادران در بیمارستان توجه بیشتری شود [18]. مطالعه رفتاری و همکاران نشان داد بین نوع تغذیه کودک با علت بستری شدن او در بخش کودکان اختلاف معنا‌داری وجود دارد [19]. همچنین نتایج مطالعه فرهی و همکاران نشان داد بین سطح تحصیلات پدر و بعد خانوار با میزان مرگ‌ومیر کودکان زیر 5 سال ارتباط معناداری وجود دارد [20].
 باتوجه‌به اهمیت رعایت رفتارهای بهداشتی مادران در هنگام بستری شدن فرزند، در حفظ و ارتقا سلامت کودکان، خانواده، جامعه، پیشگیری از بیماری‌های مرتبط با رفتار بهداشتی نامناسب مادران و نقش مادران به‌عنوان الگوی بهداشتی کودک، لازم است به این مسئله پرداخته شود، اما ازآنجاکه براساس دانش محققین، مطالعات مشابهی در این خصوص در سطح شهر کاشان وجود ندارد، این مطالعه با هدف تعیین رفتارهای بهداشتی مادران دارای کودک بستری در بخش‌های کودکان 2 مرکز آموزش‌درمانی شهر کاشان و عوامل مرتبط با آن اجرا شد.
روش بررسی
مطالعه حاضر به‌روش مقطعی است که از آبان 1398 تا اسفند 1399 انجام شد. در این مطالعه رفتارهای بهداشتی 216 مادر دارای کودک بستری در بخش کودکان بیمارستان‌های آموزشی شهید بهشتی و سید الشهدا وابسته به دانشگاه علوم پزشکی کاشان به‌روش مستمر مورد مشاهده قرار گرفت. 
پژوهشگران با کسب مجوز از دانشگاه علوم پزشکی کاشان به بیمارستان‌های تابعه شهر کاشان معرفی شدند. محقق پس از معرفی خود و بیان اهداف پژوهش برای والدین کودکان دارای معیار ورود به مطالعه، رضایت کتبی برای شرکت در پژوهش از آنان دریافت کردند. همچنین به آن‌ها اطمینان خاطر داده شد که اطلاعات آنان محرمانه می‌ماند و در هر زمانی که مایل باشند، می‌توانند از مطالعه خارج شوند. در این پژوهش اصول بیانیه هلسینکی 2002 رعایت شد. به نمونه‌های مورد پژوهش اطمینان داده شد که شرکت یا عدم شرکت آن‌ها در مطالعه تأثیری در روند درمان کودک آنان نخواهد داشت و هر زمان که بخواهند می‌توانند از مطالعه خارج شوند. همچنین به آنان اطمینان داده شد که شرکت در مطالعه هیچ هزینه‌ای را برای آنان در بر نخواهد داشت.
حجم نمونه با درنظر گرفتن میانگین نمره پرسش‌نامه مورد استفاده براساس یک مطالعه اولیه با 10 نمونه، برابر با 3/75±20/3 و نیز در نظر گرفتن خطای نوع اول 5 درصد و خطای برآورد 0/5 درصد براساس فرمول شماره 1، 216 نفر به دست آمد. 


سن کودک کمتر از 2 سال، مادر به‌عنوان مراقب اصلی باشد، مدت زمان بستری کودک بیش از 24 ساعت و رضایت مادر برای شرکت در مطالعه از معیارهای ورود به مطالعه بود.
در این مطالعه، نویسنده دوم از بین بیماران (کودکان) بستری در بخش، کسانی که مادر به‌عنوان مراقب اصلی در بخش حضور داشتند را فهرست و برای نمونه‌گیری انتخاب کرد. سپس اهداف پژوهش برای مادران انتخاب‌شده بیان شد که ممکن است در طی حضور آن‌ها در بخش، رفتارهای بهداشتی آن‌ها مورد مشاهده قرار گیرد. سپس نویسنده اول (از پرستاران شاغل در بخش کودکان بود)، اقدام به مشاهده رفتارهای مندرج در چک‌لیست تهیه‌شده کرد. در این پژوهش، مشاهده‌گر از روش مشاهده غیرمستقیم استفاده می‌کرد تا اطلاع نمونه‌ها هنگام مشاهده‌ باعث تغییر رفتار آنان نشود. 
محقق پس از مشاهده رفتار به ایستگاه پرستاری رفته، بلافاصله اقدام به ثبت رفتار در چک‌لیست ‌کرد. در این مشاهده رفتارهایی مانند شستن دست قبل و بعد از غذا دادن به کودک، شستن دست قبل و بعد از تعویض پوشک، شست‌وشوی کودک در محل مخصوص در بخش کودکان، تعویض ملحفه کودک بلافاصله بعد از آلوده شدن و غیره (جدول شماره 1) مورد مشاهده قرار می‌گرفت.


رفتار مشاهده‌گر به‌دلیل اینکه جزء پرسنل پرستاری بخش بود، احتمال تغییر رفتار مادران هنگام مشاهده را کاهش می‌داد. مدت‌زمان مشاهده‌ هر نمونه یک شیفت کاری (8 ساعت) بود. در مواردی نیز ممکن بود که شرایط بروز رفتار به گونه‌ای پیش رود که تمامی رفتارها در مدت‌زمان کمتر از 8 ساعت از نمونه‌ای مشاهده شود که آن زمان چک‌لیست تکمیل و اقدام به مشاهده رفتار نمونه‌ دیگری می‌شد. فرایند جمع‌آوری داده‌ها بیشتر در شیفت‌های صبح و عصر انجام می‌شد. اگر مادری در نوبت‌های عصر یا شب در بالین کودک حاضر می‌شد، مشاهده‌گر نیز در همان نوبت حاضر می‌شد. به‌دلیل شرایط خاص کووید-19 در بیمارستان، هر رفتار تنها یک بار مورد مشاهده قرار می‌گرفت. 
ابزار مورد استفاده در این مطالعه شامل بخش اطلاعات جمعیت‌شناختی و بالینی کودک (جنس، سن به ماه، رتبه تولد، نوع بیماری و تعداد دفعات بستری) و اطلاعات جمعیت‌شناختی والدین (تعداد فرزندان، سن پدر و مادر، وضعیت زندگی مشترک والدین، محل زندگی، نوع سکونت، سطح تحصیلات پدر و مادر، شغل پدر و مادر و تابعیت) بود. 
 بخش دیگر ابزار، چک‌لیست مربوط به رفتارهای بهداشتی مادر بود که دارای 33 گویه با نمره‌دهی صفر و 1 (انجام شد: نمره 1؛ انجام نشد: نمره صفر) بود. حداکثر نمره 33 و حداقل صفر بود که دریافت نمره بیشتر نشان‌دهنده رعایت بهتر رفتارهای بهداشتی مادر بود. باتوجه‌به اینکه ممکن بود برخی گویه‌ها (رفتارها) از نمونه‌ای مورد انتظار نباشد، علاوه‌بر 2 گزینه انجام شد و انجام نشد، گزینه «کاربردی ندارد» نیز برای هر گویه در نظر گرفته شد (طبق نظر متخصصان و مشاور آماری طرح). سپس برای این گویه ازنظر آماری در تحلیل نمره‌ای برای آن در نظر گرفته نمی‌شد. ازنظر آماری اگر در صورتی که برای نمونه‌ای بیش از یک‌سوم گویه‌ها کاربردی نداشت، نمونه می‌بایست از مطالعه حذف می‌شد، زیرا نتایج آن از درجه اعتبار ساقط می‌شد.
 ابزار حاضر با استفاده از مرور متون، کتب و دستورالعمل‌های بهداشتی مربوط به رفتارهای بهداشتی مادر تهیه شد. بعد از تهیه پیش‌نویس اولیه، برای تعیین روایی صوری، ابزار در اختیار 10 نفر از اعضای هیئت علمی و متخصص کودکان قرار داده شد و نظرات آن‌ها اعمال شد. همچنین برای تعیین روایی محتوا از نظرات اعضا هیئت علمی متخصص درزمینه محتوای ابزار موردنظر استفاده شد. برای تعیین روایی محتوی خواسته شد تا هریک از سؤالات را براساس طیف 3 بخشی لیکرت (گویه ضروری است، گـویه مفید است، اما ضروری نیست، گویه ضرورتی ندارد) طبقه‌بندی کنند که نسبت روایی محتوی، ضریب 0/94 درصد به دست آمد. برای محاسبه شاخص روایی محتوایی، مرتبط بودن هر گویه با طیف 4 قسمتی (غیرمرتبط، نیاز به بازبینی اساسی، مرتبط اما نیاز به بازبینی، کاملاً مرتبط) بررسی شد که بعد از محاسبه، ضریب 0/84 درصد به دست آمد. پایایی ابزار با انجام یک مطالعه اولیه به‌روش مشاهده هم‌زمان توسط پژوهشگر اول و دوم بر روی 10 نفر از مادران انجام شد که ضریب توافق 0/94 درصد به دست آمد. 
داده‌های جمع‌آوری‌شده ازطریق نسخه 16 نرم‌افزار SPSS و با استفاده از آمار توصیفی (توزیع فراوانی و میانگین و انحراف‌معیار) و آمار استنباطی (آزمون ضریب‌همبستگی برای بررسی ارتباط میزان رعایت رفتارهای بهداشتی با متغیرهای کمی، آزمون تی‌مستقل برای مقایسه میانگین میزان رعایت رفتارهای بهداشتی بین متغیرهای کیفی 2 حالته، آزمون تحلیل واریانس برای مقایسه میانگین میزان رعایت رفتارهای بهداشتی بین متغیرهای کیفی چند حالته و آزمون رگرسیون خطی چندگانه جهت مدل‌بندی عوامل مرتبط با میزان رعایت رفتارهای بهداشتی مادران کودکان بستری) تجزیه‌وتحلیل شدند. P کمتر از 0/05 به‌عنوان معنادار در نظر گرفته شد.
یافته‌ها 
در این مطالعه، 216 نفر از مادران دارای کودک بستری در بخش‌های کودکان بیمارستان شهید بهشتی و سیدالشهدا وابسته به دانشگاه علوم پزشکی کاشان، مورد مشاهده قرار گرفتند. از این تعداد، 11 نفر به‌دلیل اینکه بیش از یک‌سوم گویه‌های مربوط به رفتارهای بهداشتی (بیش از 11 گویه) برای آن‌ها کاربردی نداشت، از داده‌ها حذف شدند و تجزیه‌وتحلیل‌های ارائه‌شده مربوط به 205 نفر می‌باشد.
یافته‌های جدول شماره 2 نشان می‌دهد میانگین سن مادر و پدر کودکان بستری به‌ترتیب 5/60±29/27 و 6/03±33/61 سال بوده است.


در بین مادران، مقطع لیسانس (30/7 درصد) و در بین پدران، مقطع دیپلم (37/6 درصد) بیشترین فراوانی را به‌خود اختصاص داده است. 91/2 درصد از مادران، خانه‌دار و 42/9 درصد از پدران، کارگر بودند. میانگین سن کودکان 6/43±12/16 ماه، رتبه تولد 80/5 درصد کودکان اول یا دوم و تب و گاستروآنتریت با 30/7 درصد شایع‌ترین علل بستری کودکان بود. 
یافته‌ها نشان داد میانگین نمره رعایت رفتارهای بهداشتی مادران کودکان بستری 5/55±16/73 بود که با احتساب درصد میانگین عدد 50/7 به دست آمد که نشان‌دهنده حد متوسط بود. همچنین یافته‌های جدول شماره 2 نشان می‌دهد گویه‌های «استفاده از آب سالم و تازه به کودک برای نوشیدن» (97/5 درصد)، «شست‌وشوی دست با آب و صابون در صورت آلودگی واضح دست» (95/6 درصد)، «تعویض لباس و ملافه کودک به‌محض آلوده شدن واضح به اسهال، استفراغ، خون و سایر آلودگی‌ها» (90/7 درصد)، «شست‌وشوی دست بعد از تعویض پوشک کودک» (87/3 درصد) و «شست‌وشوی کودک در محل مخصوص در توالت در بخش کودکان» (87/3 درصد)، بیشترین میزان رعایت و گویه‌های «شست‌وشوی دست قبل از تعویض پوشک کودک» (8 درصد)، «دقت در پوشاندن گوشی موبایل با کاور پلاستیکی جهت جلوگیری از آلودگی» (8/8 درصد)، «شست‌وشوی دست کودک با آب و صابون بعد از تماس با محیط اطراف» (15/8 درصد) و «شست‌وشوی دست قبل از شیر دادن به کودک از سینه» (16/7 درصد) کمترین میزان رعایت را داشتند.
یافته‌های جدول شماره 3 نشان می‌دهد متغیرهای سن مادر، شغل مادر، تعداد فرزندان، نوع سکونت و تابعیت ارتباط معناداری با میزان رعایت رفتارهای بهداشتی مادران کودکان بستری دارد (05/P<0).




برای مدل‌بندی ارتباط میزان رعایت رفتارهای بهداشتی مادران کودکان بستری با متغیرهای مستقل از آزمون رگرسیون چندگانه به‌روش پس‌رونده استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 4 ارائه شده است. 


متغیرهایی که در جدول شماره 3، مقدار در آن‌ها 0/2 درصد به پایین بودند، وارد مدل رگرسیون شدند (سن مادر، سن پدر، تحصیلات مادر، تحصیلات پدر، شغل مادر، شغل پدر، تعداد فرزندان، وضعیت زندگی مشترک والدین، محل سکونت، نوع سکونت، تابعیت، جنس کودک و رتبه تولد). درنهایت یافته‌های جدول شماره 4 نشان می‌دهد که از بین متغیرهای درنظر گرفته‌شده در جدول شماره 3، تنها 2 متغیر سن مادر و تعداد فرزندان بر میزان رعایت رفتارهای بهداشتی مادران کودکان بستری تأثیر معناداری دارند (05/P<0)، به‌طوری‌که با افزایش سن مادران، میزان رعایت رفتارهای بهداشتی در آن‌ها نیز به‌طور معناداری افزایش می‌یابد. همچنین میزان رعایت رفتارهای بهداشتی در بین مادرانی که 1 یا 2 فرزند داشتند، به‌طور معناداری بیشتر از مادرانی بود که بیش از 2 فرزند داشتند.
بحث
مطالعه حاضر نشان می‌دهد رعایت رفتارهای بهداشتی مادران کودکان بستری در حد متوسط بود که با سن مادر و تعداد فرزندان ارتباط معنا‌دار داشت. مطالعه عرب و همکاران نیز نشان داد رفتارهای بهداشتی مادران دارای کودکان زیر 1 سال مبتلا به اسهال و غیر اسهال تفاوت آماری معناداری با هم نداشتند و رفتارهای بهداشتی مادران 2 گروه در حد متوسط بود [18]. گرچه پرسش‌نامه بررسی رفتارهای بهداشتی مادران در پژوهش حاضر و مطالعه عرب و همکاران متفاوت بود، اما 2 مطالعه ازنظر میزان رعایت رفتارهای بهداشتی مادران، با هم هم‌خوانی دارد. درحالی‌که در پژوهش عرب و همکاران، رفتارهای بهداشتی مادران دارای کودکان مبتلا به اسهال بررسی شده، اما در پژوهش حاضر، رفتارهای مرتبط با سلامتی کودک توسط مادران دارای کودک بیمار بستری در بخش کودکان بررسی شده است. بیشتر مطالعات انجام‌شده در این زمینه به‌صورت انجام نوعی مداخله است و به آموزش رفتارهای بهداشتی مادران در مراقبت از کودک بستری پرداخته که نتایج آن‌ها حاکی از ارتقا رفتارهای بهداشتی مادر در مراقبت از کودک به دنبال آموزش است [21 22].
مطابق نتایج پژوهش,حاضر، مادران در ارتباط با گویه‌های «استفاده از آب سالم و تازه به کودک برای نوشیدن»، «شست‌وشوی دست با آب و صابون در صورت آلودگی واضح دست»، «تعویض لباس و ملافه کودک به‌محض آلوده شدن واضح به اسهال، استفراغ، خون و سایر آلودگی‌ها»، «شست‌وشوی دست بعد از تعویض پوشک کودک» بیشترین رعایت را داشتند. نتایج پژوهش حاضر با مطالعات عرب و همکاران [18] و رفتاری و همکاران [19] هم‌خوانی دارد، به‌طوری‌که در پژوهش آن‌ها نیز شستن دست‌ها قبل و بعد از مراقبت از کودک توسط مادر بیشترین رفتار بهداشتی را به خود اختصاص داده بود. در این زمینه سازمان بهداشت جهانی توصیه می‌کند بهترین، مؤثرترین و کم هزینه‌ترین روش کنترل عفونت در کودکان و نوزادان شستن دست‌ها قبل و بعد از تماس با او می‌باشد [23]. 
در مطالعه حیدرپور و همکاران، آگاهی و عملکرد مادران درزمینه بهداشت دست قابل‌قبول نبوده، نیاز به ارتقا رفتار بهداشتی مادران درزمینه شست‌وشوی دست قبل و بعد از مراقبت از وی می‌باشد [24] که با نتایج پژوهش حاضر هم‌خوانی ندارد. همچنین نتایج مطالعات عرب و همکاران و رفتاری و همکاران نشان می‌دهد عوامل متعددی مثل سطح اقتصادی و اجتماعی، فرهنگ، عوامل جمعیت‌شناختی بر رعایت رفتارهای بهداشتی اثرگذار هستند [18، 19]. در مطالعه‌ای که توسط اگوزی و همکاران در مورد دانش، نگرش و عملکرد مادران دارای کودکان زیر 5 سال در مورد شست‌وشوی دست، انجام شد، نتایج نشان داد 24 درصد از مادران نگرش منفی و حدود 33 درصد دانش کمی درزمینه شست‌وشوی دست داشتند و تنها 17 درصد از مادران شست‌وشوی دست را به‌درستی انجام می‌دادند [25]. 
پژوهش آیسو و همکاران نشان داد میزان آگاهی 66/8 درصد از مادران در مورد شستن دست‌ها در مراقبت از کودک پایین است [26]. شاید دلیل متفاوت بودن نتایج این مطالعات با پژوهش حاضر در این باشد که در مطالعه حاضر دفعات شست‌وشوی دست توسط مادر در مراقبت کودک بررسی شده است، اما در مطالعات آگوزی و همکاران [25] و ایسو و همکاران [26] روش صحیح دست شستن بررسی شده است.
در پژوهش حاضر، 87/3 درصد از مادران بعد از تعویض پوشک نوزاد، دست‌های خود را می‌شستند. هم‌راستا با پژوهش حاضر آیتال و همکاران در مطالعه‌ای نشان دادند 90 درصد از مادران پس از تعویض پوشک نوزاد دستهایشان را شستند [27]، درحالی‌که در پژوهش بوراه و همکاران، تنها 7 درصد از مادران بعد از تعویض پوشک نوزاد دست‌های خود را شستند [28]. این درحالیست که برطبق نتایج مطالعات، لازم است برای پیشگیری از انتقال عفونت به نوزاد، حتماً قبل و بعد از تماس با نوزاد، دست‌های مراقب شسته شود [26 ,27, 28].
دیگر نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد «شست‌وشوی دست قبل از تعویض پوشک کودک» و «شست‌وشوی دست قبل از شیر دادن به کودک از سینه» کمترین میزان رعایت را داشت. هم‌راستا با پژوهش حاضر، در مطالعه بوراه و همکاران نیز شست‌وشوی دست قبل از تعویض پوشک نوزاد و قبل از شیردهی کمترین میزان رعایت را در مادران داشت [28]. شاید دلیل هم‌خوانی 2 مطالعه این باشد که ضرورت شست‌وشوی دست قبل از هر نوع مراقبت از نوزاد، برای مادران در جوامع مختلف به‌درستی انجام نمی‌شود.
نتایج نشان داد سن مادر و تعداد فرزندان ارتباط معناداری با میزان رعایت رفتارهای بهداشتی مادران دارد، به‌طوری‌که با افزایش سن مادران، میزان رعایت این رفتارها در آن‌ها نیز به‌طور معناداری افزایش می‌یابد؛ همچنین میزان رعایت این رفتارها در بین مادرانی که 1 یا 2 فرزند داشتند، به‌طور معناداری بیشتر از مادرانی بود که بیش از 2 فرزند داشتند. در این راستا نتایج مطالعه شرفی نشان داد مادرانی که دارای 4 فرزند و بیشتر بودند، به‌صورت معناداری از میانگین نمره رفتارهای بهداشتی بالاتری برخوردار بودند که با مطالعه ما همسو نمی‌باشد [29]. 
در تبیین نتایج مطالعه حاضر شاید بتوان گفت که مادران دارای فرزند کمتر و یا فرزند اول، دارای حساسیت بیشتری درزمینه رعایت رفتارهای بهداشتی برای کودکان خود هستند و ازاین‌رو نمره بالاتری را دریافت کرده‌اند. در همین راستا نیز نتایج مطالعه سوری‌نژاد و همکاران نشان داد نمرات سبک فرزندپروری سخت‌گیرانه در مادران تک فرزند نسبت به مادران 2 یا چند فرزند بالاتر بود [30]. از دلایل همسو نبودن نتایج مطالعه حاضر با نتایج مطالعه شرفی [29] شاید بتوان دلایل اختلاف فرهنگی در جوامع تحت بررسی را بیان کرد. 
در مطالعه رفتاری و همکاران نتایج نشان داد ارتباط معناداری بین مشخصات جمعیت‌شناختی مادر (سن، تحصیل، تعداد فرزند، شغل، محل زندگی و تعداد دفعات بستری) با رفتارهای بهداشتی وجود ندارد [19]، درحالی‌که در پژوهش حاضر بین سن مادر و تعداد فرزندان با رفتارهای بهداشتی مادران، ارتباط معنا‌دار وجود داشت. تفاوت در نتایج 2 مطالعه می‌تواند به‌علت اختلافات فرهنگی 2 جامعه مورد بررسی در کشور ایران باشد. در پژوهش حاضر، بین شغل مادر و رعایت رفتارها ارتباط معناداری وجود نداشت، اما در مطالعه عرب و همکاران بین شغل مادر و رعایت اقدامات بهداشتی مادر ارتباط معناداری مشاهده شد. آن‌ها در پژوهش خود این ارتباط مثبت را این‌طور توجیه کردند که فرزندان مادران شاغل، بیشتر وقت خود را در مهد کودک می‌گذرانند و بروز بیماری در این گروه می‌تواند ناشی از شرایط مهدکودک باشد و مهدکودک نقش یک عامل مخدوش‌کننده را در این میان بازی می‌کند [18].
براساس نتایج مطالعه کومن و همکاران و باقری و همکاران ازجمله عوامل مهم بیماری در کودکان، شرایط محیطی نامناسب و وضعیت اقتصادی ضعیف است [31]. در این مطالعه وضعیت اقتصادی و محیطی به‌طور مستقیم بررسی نشده بود، اما باتوجه‌به اینکه وضعیت سکونت می‌تواند برآورد غیرمستقیمی از وضعیت اقتصادی باشد؛ در این مطالعه وضعیت سکونت ازنظر سکونت در شهر یا روستا بررسی شد و مشخص شد که ارتباطی بین محل سکونت و رفتارهای مرتبط با سلامتی کودک وجود ندارد. اگر بتوان وضعیت سکونت را به‌عنوان یکی از نشانگر وضعیت اقتصادی در نظر گرفت، این یافته ناهمسو با یافته‌های قبلی است. بنابراین بررسی وضعیت اقتصادی به‌عنوان یک عامل مستقل، نیازمند مطالعات بیشتری می‌باشد.
 باتوجه‌به نتایج حاضر می‌توان پیشنهاد داد که برنامه‌های آموزشی مناسب و کاربردی مانند جزوه، آموزش چهره‌به‌چهره، نرم‌افزارهای آموزشی و فیلم در جهت رعایت این رفتارهای مرتبط با سلامتی کودک توسط مراکز جامع خدمات سلامت، بیمارستان‌ها و یا سایر مراکز مرتبط با خدمات سلامتی کودک تهیه شود و در اختیار مادران از زمان ورود مادر و کودک به بیمارستان و یا زنان باردار قبل از زایمان قرار گیرد تا آن‌ها بتوانند رفتارهای بهداشتی خود در قبال کودکان را اصلاح کنند. همچنین می‌توان با نشان دادن عوارض ناشی از موارد رفتار غیربهداشتی مادر برای کودک، خانواده‌ها را از نتایج بی‌توجهی به رعایت رفتار درست و بهداشتی آگاه ساخت. 
از محدودیت‌های پژوهش می‌توان به تأثیر شرایط همه‌گیری کووید-19 اشاره کرد که ممکن است بر نتایج پژوهش تأثیر گذاشته باشد و رفتارهای مرتبط با سلامتی کودک از سوی مادران تحت تأثیر این همه‌گیری در بیمارستان‌ها قرار گرفته باشد که خارج از کنترل پژوهشگران بوده است. با وجود بروز این همه‌گیری، پژوهشگران انتظار داشتند رعایت رفتارهای مرتبط با سلامتی کودک توسط مادران بهتر از نتایج مطالعه حاضر باشد. 
نتیجه‌گیری
براساس نتایجی از قبیل کمترین میزان رعایت مادران به رفتار «شست‌وشوی مرتب دست کودک و شست‌وشوی دست خود قبل از شیر دادن به کودک» و همچنین متوسط بودن میانگین نمره رعایت رفتارهای مرتبط با سلامتی کودک از سوی مادران در بخش‌های کودکان می‌توان نتیجه گرفت که مسئولین مراکز درمانی به‌ویژه سرپرستاران و پرستاران بخش‌های کودکان باید توجه بیشتری درزمینه آگاه‌سازی خانواده‌ها به‌خصوص مادران نسبت به رعایت اصول بهداشت کودک خود داشته باشند. 
همچنین لازم است پرستاران شاغل در بخش‌های کودکان نظارت و آموزش بیشتری در این مورد هنگام انجام فعالیت‌های مراقبتی در بالین کودک برای مادران داشته باشند.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مجوز انجام مطالعه حاضر از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کاشان با کد اخلاق به شماره IR.KAUMS.NUHEPM.REC.1399.071 دریافت شد. 

حامی مالی
مطالعه حاضر حاصل طرح-پایان‌نامه (کد: 99185) زهرا کچوئی بیدگلی رشته پرستاری داخلی جراحی دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی کاشان که با حمایت مالی دانشگاه علوم پزشکی کاشان انجام شده است.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، طرح، جست‌وجو و تهیه پیش‌نویس مقاله: اسماعیل عزیزی فینی و زهرا کچویی بیدگلی؛ تعریف محتوای فکری: اسماعیل عزیزی فینی، زهرا کچویی بیدگلی و علی حاجی باقری؛ جمع‌آوری اطلاعات: زهرا کچویی بیدگلی؛ تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و آماری: فاطمه عطوف؛ ویرایش و بررسی نسخه نهایی مقاله: اسماعیل عزیزی فینی، علی حاجی باقری و فاطمه عطوف.‏

تعارض منافع
بنابر اظهارنظر نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
پژوهشگران از همکاری مسئولین محترم بیمارستانی، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کاشان، واحد توسعه تحقیقات بالینی بیمارستان شهید بهشتی کاشان و نیز مادرانی که در این مطالعه شرکت کردند، تقدیر و تشکر می‌کنند.

References
1.Mayan M, Alvadj T, Punja S, Jou H, Wildgen S, Vohra S. A caregiver, an expert, a patient: How complementary therapies support the roles of parents of children with life threatening conditions in hospital settings. Explore. 2021; 17(4):297-302. [DOI:10.1016/j.explore.2020.02.017] [PMID]
2.Zdun-Ryżewska A, Nadrowska N, Błażek M, Białek K, Zach E, Krywda-Rybska D. Parent's stress predictors during a child's hospitalization. Int J Environ Res Public Health. 2021; 18(22):12019. [DOI:10.3390/ijerph182212019] [PMID] [PMCID]
3.Sharafi M, Bahramali E, Farjam M, Rezaeian S, Afrashteh S, Amiri Z. Socioeconomic inequality in noncommunicable diseases: Results from a baseline Persian cohort study. Med J Islam Repub Iran. 2021; 35:78. [DOI:10.47176/mjiri.35.78] [PMID] [PMCID]
4.Vikram K, Vanneman R. Maternal education and the multidimensionality of child health outcomes in India. J Biosoc Sci. 2020; 52(1):57-77. [DOI:10.1017/S0021932019000245] [PMID] [PMCID]
5.Rezaei S, Karami Matin B, Homaie Rad E. Socioeconomic determinants of infant mortality in Iranian children: A longitudinal econometrics analysis. Int J Pediatr. 2015; 3(1.1):375-80. [DOI:https://doi.org/10.22038/ijp.2015.3760]
6.Amirian H, Poorolajal J, Roshanaei G, Esmailnasab N, Moradi G. Analyzing socioeconomic related health inequality in mothers and children using the concentration index. Epidemiol biostat Public Health. 2014; 11(3):e9086-1-10. [DOI:10.2427/9086]
7.Malepe TC, Havenga Y, Mabusela PD. Barriers to family-centred care of hospitalised children at a hospital in Gauteng. Health SA. 2022; 27:1786. [DOI:10.4102/hsag.v27i0.1786] [PMID] [PMCID]
8.Namakin K, Sharifzadeh GR. [Mortality causes and its effective factors in infants of Birjand (Persian)]. Knowl Health. 2008; 3(1):16-21. [Link]
9.Sharifzadeh G, Namakin K. [Mortality causes and its effective factors in infants of birjand (Persian)]. Knowl Health. 2004; 3(1):16-21. [Link]
10.Amini Rarani M, Rashidian A, Arab M, Khosravi A, Abbasian E. Measuring socioeconomic inequality changes in child mortality in Iran: Two national surveys inequality analysis. Iran J Public Health. 2018; 47(9):1379-87. [PMID] [PMCID]
11.Ebrahimi Z, Moshrefjavadi Z. [Principles governing the child’s right to health in the International Human Rights System (Persian)]. Child Rights J. 2020; 1(4):113-40. [Link]
12.Neri E, Genova F, Stella M, Provera A, Biasini A, Agostini F. Parental distress and affective perception of hospital environment after a pictorial intervention in a neonatal intensive care unit. Int J Environ Res Public Health. 2022; 19(15):8893. [DOI:10.3390/ijerph19158893] [PMID] [PMCID]
13.Baghaei R, Mikaili P, Nourani D, Khalkhali HR. An epidemiological study of nosocomial infections in the patients admitted in the intensive care unit of Urmia Imam Reza Hospital: An etiological investigation. Ann Biol Res. 2011; 2(5):172-8. [Link]
14.Güneş PM. The role of maternal education in child health: Evidence from a compulsory schooling law. Econ Educ Rev. 2015; 47:1-16. [DOI:10.1016/j.econedurev.2015.02.008]
15.Hill C, Knafl KA, Santacroce SJ. Family-centered care from the perspective of parents of children cared for in a pediatric intensive care unit: An integrative review. J Pediatr Nurs. 2018; 41:22-33.[DOI:10.1016/j.pedn.2017.11.007] [PMID] [PMCID]
16.Adams D, Clarke S, Griffith G, Howlin P, Moss J, Petty J, et al. Mental health and well-being in mothers of children with rare genetic syndromes showing chronic challenging behavior: A cross-sectional and longitudinal study. Am J Intellect Dev Disabil. 2018; 123(3):241-53. [DOI:10.1352/1944-7558-123.3.241] [PMID]
17.Bosquet Enlow M, Englund MM, Egeland B. Maternal childhood maltreatment history and child mental health: Mechanisms in intergenerational effects. J Clin Child Adolesc Psychol. 2018; 47(sup1):S47-62. [DOI:10.1080/15374416.2016.1144189] [PMID] [PMCID]
18.Arab A, Akabarian S, Jahanpour F, Mirzaei K. [Comparing the health behaviors of mothers of infants under 1 with diarrhea and other infants hospitalized in the pediatric ward of Shohadaye Khalije Fars Hospital, Boushehr, Iran, 2015-2016 (Persian)]. Nurs J Vulnerable. 2017; 4(1):55-65. [Link]
19.Raftari Z, Tavakoli MA, Zarrin Naal A. [Comparative study of mother’s health behaviors in hospitalized infants with diarrhea or without it (Persian)]. Iran J Nurs. 2003; 16(34):46-50. [Link]
20.Farrahi F, Karami K, Hosseinzadeh H, Cheraghi M. [A Study of social and economic factors affectingunder-5 children mortality as in rural area of Ahwaz In 2009 (Persian)]. Jundishapur J Health Sci. 2012; 4(2):1-11. [Link]
21.Perera N, Abeysena C. Effectiveness of providing health education to caregivers of hospitalized children with asthma for the prevention of recurrent attacks: A quasi-randomized trial. J Asthma. 2020; 57(11):1244-52. [DOI:10.1080/02770903.2019.1642350] [PMID]
22.Ballantyne M. An educational-behavioural intervention for parents of preterm infants reduced parental stress in the NICU and infant length of stay. Evid Based Nurs. 2007; 10(2):41.[DOI:10.1136/ebn.10.2.41] [PMID]
23.Demmler-Harrison GJ. Healthcare-associated viral infections: Considerations for nosocomial transmission and infection control. In: McNeil J, Campbell J, Crews J, editors. Healthcare-associated infections in children. New York: Springer; 2018. [DOI:10.1007/978-3-319-98122-2_14] [PMCID]
24.Heydarpoor Damanabad Z, Valizadeh L, Hosseini MB, Abdolalipour M, Asghari Jafarabadi M. [Knowledge and performance of mothers about hands hygin in NICU (Persian)]. Nurs Midwif J. 2020; 17(12):938-46. [Link]
25.Ogwezzy-Ndisika AO, Solomon T. Knowledge, attitude and practice of hand washing among mothers of children 0-59 months of age in Lagos Nigeria. Univ J Public Health. 2019; 7(2):52-8. [DOI:10.13189/ujph.2019.070202]
26.Iyasu A, Ayele M, Abdissa B. Hand hygiene knowledge, perception and practices among women of’Kirkos’ locality in Addis Ababa, Ethiopia. Health Sci J. 2017; 11(6):1-8. [DOI:10.21767/1791-809X.1000537]
27.Aithal KS, Ogorchukwu MJ, Prabhu V, Shriyan P, Yadav UN. Hand washing knowledge and practice among mothers of under-five children in coastal Karnataka, India-a cross-sectional study. Int J Med Health Sci. 2014; 3(4):266-71. [Link]
28.Borah M, Kakati R. Hand washing practices among mothers of children under 5 Years of age in rural areas of Kamrup district, Assam. Indian J Basic App Med Res. 2016; 5(3):687-94. [Link]
29.Sharafi R. [Knowledge assessment of the mothers of admitted neonates in the hospitals of Rasht, about neonatal cares (Persian)]. Stud Med Sci. 2009; 20(1):21-25. [Link]
30.Sourinejad H, Reisi Dehkordi Z, Kohan S, Shams M, Adibmoghaddam E. [Comparison of parenting style and mental health in single-child and multiple-children mothers in Isfahan, Iran (Persian)]. Sci J Nurs Midwifery Paramed Fac. 2020; 5(4):62-71. [Link]
31.Koomen I, Grobbee DE, Jennekens-Schinkel A, Roord JJ, van Furth AM. Parental perception of educational, behavioural and general health problems in school-age survivors of bacterial meningitis. Acta Paediatr. 2003; 92(2):177-85.[DOI:10.1111/j.1651-2227.2003.tb00523.x] [PMID]