نشریه پرستاری ایران

مقدمه
دیابت یکی از بیماری‌های شایع ایران و جهان است [1]. طبق گزارش فدراسیون بین‌الملی دیابت (79 درصد) مبتلایان دیابت در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی می‌کنند و شمال آفریقا و خاورمیانه بیشترین شیوع دیابت را داشته است. در سال 2019، در این مناطق 12/2 درصد افراد مبتلا به دیابت بودند و پیش‌بینی می‌شود در سال 2030 و 2045 به‌ترتیب به 13/3 درصد و 13/9 درصد برسد [2]. طبق برآوردهای جهانی انجام‌شده، شیوع دیابت افراد بالغ ایرانی، برای سال 2013، 8/4 درصد و سال 2035، 12/3 درصد تخمین زده شده است [3]. طبق اولین گزارش دیابت در سراسر کشور از برنامه ملی پیشگیری و کنترل دیابت در سال 1396 (2017)، از میان 30202 فرد مبتلا به دیابت، 85/5 درصد مبتلا به دیابت نوع2 بودند [4]. مطابق پژوهش‌هایی که اخیراً انجام‌شده، شیوع عوارض دیابت در جمعیت ایران زیاد است و تعداد بسیاری از افراد به هدف کنترل قند خون نرسیده‌اند [5].
کنترل نشدن دیابت منجر به عوارضی چون اختلال در عملکرد جسمی، وضعیت روانی و ارتباطات فردی، خانوادگی و اجتماعی و همچنین کاهش کیفیت زندگی می‌شود [6]. پیشگیری از عوارض دیابت و کنترل موفق آن نیازمند انجام اقدامات پیشگیرانه و درمانی است و این امر تنها با مشارکت بیمار در امور درمان و اجرای توصیه‌های اعضای تیم درمان میسر می‌شود که از آن تحت عنوان تبعیت از درمان یاد شده است [7]. اصطلاح «پیروی» که غالباً مترادف با تبعیت به کار می‌رود، با تبعیت متفاوت است. در اصطلاح پیروی، نیازی به توافق بیمار با توصیه‌های ارائه‌شده نیست [8]. تبعیت از درمان یکی از موضوعات مهم درزمینه بیماری‌های جسمی و روانی است که در ایران توجه کمی به آن شده است [9]. باتوجه‌به ماهیت مزمن دیابت و لازمه تبعیت طولانی مدت از رژیم درمانی [10]، یکی از نگرانی‌های جدی و شایع سلامتی در سراسر جهان، تبعیت نکردن از درمان در مبتلایان دیابت است [11]. تبعیت از درمان دیابت یک فرایند پیچیده است که شامل تغییر در سبک زندگی مانند برنامه‌ریزی غذا، ورزش بدنی، نظارت بر قند خون و مصرف داروهای تجویز شده است [12]. 
با وجود اهمیت تبعیت از دستورات مراقبتی، تبعیت از دستورات دارویی و مراقبتی (رژیم غذایی، پایش قند خون و ورزش) به‌طور کامل انجام نمی‌شود [13]. میزان تبعیت نکردن از درمان در بیماری مزمن، 30 درصد تا 60 درصد می‌باشد [14]. باتوجه‌به مطالعه مروری گارسیا و همکاران در سال 2013 [8]، میزان تبعیت برای بیمارانی که به‌مدت 6-24 ماه تحت درمان هستند، از 36 درصد تا 93 درصد است. در ایران، مطالعه مروری سیستماتیک مشروطه و همکاران در سال 1396 نشان داد، میزان تبعیت در مبتلایان دیابت از 37/2 درصد تا 87 درصد متغیر است [15]. بنابراین سطح پایین تبعیت از رژیم درمانی همچنان یک مشکل عودکننده در بین مبتلایان دیابت است و بهبود تبعیت منجر به کاهش میزان مرگ‌ومیر [16] و موفقیت در درمان دیابت می‌شود [17]. 
تبعیت نکردن از درمان دیابت موضوعی است که هم در سطح ملی و هم در سطح بین‌المللی مهم است، زیرا بر پاسخ فیزیولوژیکی به بیماری، ارتباط پزشک و بیمار و هزینه‌های درمان تأثیر می‌گذارد [18]. تبعیت نکردن منجر به بدتر شدن وضعیت سلامتی بیمار می‌شود و درنهایت باعث ایجاد خطا در درمان‌های بعدی می‌شود که ممکن است در این شرایط نیاز به داروهای بیشتر، روش‌های تشخیصی بیشتر، درمان‌های پرهزینه‌تر و پیچیده‌تر، مشاوره‌ها، استفاده از خدمات اورژانسی و افزایش بستری شدن در بیمارستان شود [14]. درواقع تبعیت نکردن از درمان با پیامدهای فردی و اجتماعی متعددی همراه است. براین‌اساس تبعیت از درمان یک مؤلفه اساسی در مراقبت‌های کل نگر دیابت محسوب می‌شود و پرستاران باید ضمن مراقبت از بیماران و آموزش به آن‌ها، تبعیت از درمان را به‌عنوان یک عامل تقویت‌کننده سلامت مورد ملاحضه قرار دهند [9]. 
باتوجه‌به اینکه پژوهش‌های کافی درزمینه تبعیت از درمان انجام نشده است، بنابراین نیاز به شناسایی چالش‌های موجود در این زمینه وجود دارد [9]. در عین حال عوامل مرتبط با عدم تبعیت در محیط‌‌های با منابع محدود باید به گونه‌ای تعیین شود که تأثیر بیماری که در حال افزایش است، بر سیستم‌ های بهداشتی کاهش یابد [19]. در همین راستا توجه به عوامل اجتماعی-اقتصادی در برنامه تبعیت از درمان مهم است [14]. از‌طرفی در مطالعه فاریا هیچ ارتباط آماری معناداری بین متغیرهای جمعیت‌شناختی (سن، جنس، تحصیلات، درآمد خانواده و مدت ابتلا به دیابت) و تبعیت از دیابت وجود نداشت [18]. همچنین باتوجه‌به شیوع دیﺎﺑـﺖ در ایـﺮان و لازمه اجرای توصیه‌های درمانی به‌صورت مادام‌الاعمر توسط افراد مبتلا به دیابت، شناسایی عوامل مرتبط با تبعیت از درمان در این گروه از بیماران می‌تواند علاوه بر تولید و به‌روزرسانی دانش در این زمینه، به بهبود کیفیت خدمات ارائه‌شده و ارائه مراقبت همه جانبه کمک کند. 
ایـﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف شناسایی عوامل مرتبط با ﺗﺒﻌﯿﺖ از رژیم درﻣﺎن ﻣﺒـﺘﻼیان دیﺎﺑﺖ در ﺷﻬﺮ ساری در استان مازندران اﻧﺠـﺎم ﺷﺪ. امید است ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‌ریﺰان و ﺳﯿﺎﺳﺖ‌ﮔﺬاران از یﺎﻓﺘـﻪ‌ﻫﺎی ایﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در جهت درک ﺑﻬﺘـر ﭼﺮایـﯽ ﻋﺪم ﺗﺒﻌﯿﺖ از درﻣﺎن مبتلایان دیﺎﺑﺖ بهره ببرند و در اﺟﺮای ﺳﯿﺎﺳﺖ‌ﻫـﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ‌ﻫـﺎی ﻣـؤﺛﺮﺗﺮ از آن‌ها اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ.
روش بررسی
این مطالعه توصیفی مقطعی از بهمن سال 1399 تا خرداد سال 1400 پس از کسب مجوز کمیته اخلاق از دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران در کلینیک باغبان وابسته به دانشگاه علوم پزشکی مازندران در ﺷﻬﺮ ساری با 226 فرد مبتلا به دیابت نوع2، به‌روش نمونه‌گیری مستمر و براساس معیارهای ورود داشتن سن 18 تا 65 سال، توانایی خواندن و نوشتن، فقدان بارداری، مبتلا نشدن به اختلال روانپزشکی، فقدان نقص شدید بینایی یا شنوایی اﻧﺠـﺎم ﺷﺪ. کفایت حجم نمونه به کمک، نسخه 3،1،9،6 نرم‌افزار جی‌پاور با در نظر گرفتن سطح معناداری 0/05≥α، توان آزمون %80=β، اندازه اثر 0/02 در سطح 2 دامنه، براساس مطالعه مشابه [20] و میزان همبستگی 0/35، 197 نمونه تخمین زده شد و با در نظر گرفتن احتمال 10 درصد ریزش نمونه، 217 برآورد شد که در این تحقیق از 226 نمونه استفاده شده است. ابزار جمع‌آوری اطلاعات شامل مشخصات جمعیت‌شناختی و پرسش‌نامه فعالیت‌های دیابتبرای سنجش تبعیت از رژیم درمان بود.
پرسش‌نامه‌ها به‌صورت الکترونیکی ازطریق گوگل فرم طراحی شد و لینک آن ازطریق نرم‌افزار واتساپ و تلگرام در اختیار شرکت‌کنندگان پژوهش قرار گرفت. تکمیل پرسش‌نامه‌ها در محیط پژوهش صورت گرفت و در حین تکمیل پرسش‌نامه‌ها، محقق در کنار مشارکت‌کنندگان بوده و در صورت هر گونه مشکل، راهنمایی لازم توسط پژوهشگر انجام شد (البته توضیحی که منجر به جهت‌دهی پاسخ‌ها شود، ارائه نشد). در صورت دسترسی نداشتن به اینترنت، محقق خود برای آن‌ها اینترنت تهیه می‌کرد. متوسط زمان تکمیل کردن پرسش‌نامه 20 الی15 دقیقه بود. همچنین پژوهشگر به شرکت‌کنندگان اﻃﻤﯿﻨﺎن داد ﮐﻪ اطلاعات جمع‌آوری‌شده محرمانه خواهند ماند و ﺑﻪ امکان ﺧﺮوج آزاداﻧﻪ در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ‌دﻟﯿﻞ نداشتن ﺗﻤﺎیﻞ ﺑﻪ اداﻣﻪ ﻫﻤﮑﺎری ﺗﺄﮐﯿﺪ کرد. 
 فرم مشخصات جمعیت‌شناختی شامل اطلاعاتی در مورد سن، جنس، وضعیت تأهل، روش زندگی، تحصیلات، شغل، نوع دیابت و مدت ابتلا، شاخص توده بدنی و داروهای مصرفی بود. در سال1997 پرسش‌نامه فعالیت‌های دیابت برای بررسی تبعیت از رژیم درمانی دیابت را هرناندزطراحی کرده است. این ابزار، اطلاعات دقیق و مرتبط با رفتارهای متعددی که تبعیت را تشکیل می‌دهند، فراهم می‌کند و روایی و پایایی خوبی دارد. یک ابزار 13 بیانیه‌ای است که با فرمت نمره‌دهی به‌صورت مقیاس آنالوگ بصری می‌باشد. مقیاس آنالوگ بصری شامل 100 میلی‌متر خط با 2 انتها (هیچ وقت با نمره صفر و همیشه با نمره 100) می‌باشد. نمره هر گویه توسط میلی‌متر، ازگوشه سمت چپ تا علامتی که توسط فرد پاسخ‌دهنده مشخص شده، تعیین می‌شود. بیانیه‌های 1، 2، 3، 4، 5، 9 و 10 مربوط به خرده‌مقیاس شیوه زندگی/نظارت و بیانیه‌های 6، 7، 8 و 12 مربوط به خرده‌مقیاس درمان می‌باشد. همچنین بیانیه‌های 11 و 13 در هیچ خرده‌مقیاسی نیستند، اما در نمره کل محاسبه می‌شوند. دامنه نمره هر بیانیه از صفر تا100 است، مقیاس یک نمره کلی که از صفر تا 1300 است و همچنین برای خرده‌مقیاس سبک زندگی/نظارت از صفر تا 700 برای خرده‌مقیاس درمان صفر تا 400 ارائه می‌‌هد. هرچه نمره بالاتر باشد، میزان تبعیت افراد بیشتر می‌شود [21].
روایی محتوایی و روایی ساختاری را هرناندز و همکاران در سال 1997 بررسی کردند. ضریب پایایی با استفاده از ضریب آلفا کرونباخ 0/82، روش باز آزمایی 0/78، همبستگی کل مورد بیشتر از 0/30 (به استثنای 2 مورد 8 و 13) تعیین شد [21]. در این مطالعه، روایی صوری و محتوایی نسخه ترجمه‌شده ابزار، با استفاده از نظرات 3 نفر از اعضاء محترم هیئت علمی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران صورت گرفت. همچنین برای سنجش ثبات درونی پرسش‌نامه از ضریب آلفا کرونباخ استفاده شد. به این صورت که پرسش‌نامه بین 20 فرد مبتلا به دیابت که جزء نمونه‌های پژوهش نبودند، توزیع شد و ضریب آلفا کرونباخ 0/82 به دست آمد. 
داده‌ها از پرسش‌نامه استخراج و با استفاده از نسخه 26 نرم‌افزار SPSS آمار توصیفی و آماراستنباطی تجزیه‌وتحلیل شدند. در بخش آمار توصیفی از جداول توزیع فراوانی برای متغیرهای کیفی پژوهش و شاخص‌های عددی کمینه، بیشینه، میانگین و انحراف‌معیار برای متغیرهای کمی پژوهش استفاده شد. در بخش آمار استنباطی از آزمون تی‌مستقل، تحلیل واریانس، ضریب همبستگی پیرسون برای بررسی ارتباط بین متغیرهای جمعیت‌شناختی با متغیر پژوهش در سطح معناداری (0/05>P) استفاده شد.
یافته‌ها
میانگین سنی افراد در این پژوهش 10/81±53/06 سال بود که از این میان 61/9 درصد زن، 85/8 درصد متأهل و 58/8 درصد از افراد موردپژوهش با همسر و فرزند زندگی می‌کردند. بیشترین درصد فراوانی افراد شرکت‌کننده ازنظر تحصیلات، دیپلم (26/5 درصد)، ازنظر وضعیت اشتغال، خانه‌دار (45/1 درصد) و ازنظر وضعیت اقتصادی، متوسط (69 درصد) بود. همچنین مشارکت‌کنندگان با میانگین مدت ابتلا به دیابت 7/63±11/43 سال و میانگین شاخص توده بدنی 5/55±29/14 بودند (جدول شماره 1).




نتایج نشان داد، نمره کل تبعیت از درمان با میانگین 259/64±903/71، نمره خرده‌مقیاس سبک زندگی با میانگین 171/20±418/23 و نمره خرده‌مقیاس درمان با میانگین 76/69±348/27 بود (جدول شماره 2).


بیشترین نمره مربوط به بیانیه شماره 6 از خرده‌مقیاس درمان با میانگین 20/40±92/35 و کمترین نمره مربوط به بیانیه شماره 4 از خرده‌مقیاس سبک زندگی با میانگین 35/97±42/96 بود. همچنین میانگین تبعیت از درمان در مردان 312/64±885/58 و میانگین تبعیت از درمان در زنان 221/41±914/85 که این اختلاف ازنظر آماری معنادار نبود.
نتایج آزمون آنووا یک‌طرفه نشان داد، وضعیت اقتصادی با تبعیت از رژیم درمان ارتباط معنادار داشت (0/01=P و 35/F=4). نتایج آزمون تعقیبی شفه نشان داد، میان وضعیت اقتصادی ضعیف و متوسط (0/02=P) و همچنین میان وضعیت اقتصادی ضعیف و خوب (0/03=P) اختلاف معنادار وجود دارد. همچنین نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان داد، میان تبعیت از رژیم درمان و سن ارتباط مثبت و معنادار ضعیفی وجود داشت (0/04=P و 13/r=0). همین‌طور میان تبعیت از رژیم درمان و شاخص توده بدنی ارتباط معکوس و معنادار ضعیفی وجود داشت (0/01=P و 0/17-=r)، به‌طوری‌که افراد با وضعیت اقتصادی بهتر، سن بیشتر و شاخص توده بدنی کمتر تبعیت از رژیم درمان بهتری داشتند. همچنین ارتباط معناداری بین متغیر جنسیت، شغل، وضعیت تأهل، روش زندگی، تحصیلات و مدت ابتلا به دیابت با تبعیت از رژیم درمان مشاهده نشد (جدول شماره 1).
بحث
مطالعات متنوع و درحال گسترشی اشاره به پایین بودن میزان تبعیت از رژیم درمانی در میان افراد دیابتی دارند [9, 22, 23]. در این مطالعه، میانگین نمره تبعیت از رژیم درمان با میانگین 259/64±903/71 بود. به‌طورکلی یافته‌ها نشان می‌دهد وضعیت اقتصادی، سن و شاخص توده بدنی به‌صورت معنادار با تبعیت از رژیم درمان در ارتباط است، اما بین متغیر جنسیت، شغل، وضعیت تأهل، روش زندگی و تحصیلات با تبعیت از درمان ارتباط معناداری وجود نداشت، به‌عبارت‌دیگر یافته‌ها نشان داد وضعیت اقتصادی بهتر، با افزایش میزان تبعیت از درمان همراه است که با مطالعات پولونسکی، آدیسا، کریزمینسکا [24, 25, 26] که در کشورهای نیجریه و لهستان و در بین مبتلایان دیابت نوع2 انجام شد، همسو بود. در مطالعه شارما در هند [27] نیز ارتباط معناداری بین مبتلایان دیابت نوع 2 با درآمد کم و عدم تبعیت وجود داشت. 
همچنین بریتشایدل در مروری سیستماتیک تأثیر وضعیت اقتصادی بر تبعیت مبتلایان به دیابت نشان داد تبعیت به‌طور معکوس با هزینه‌های مراقبتی و بستری در بیمارستان ارتباط دارد [28]. این یافته‌ها را می‌توان این‌طور تبیین کرد که تبعیت، یک رفتار چند منظوره است که تحت تأثیر عوامل اجتماعی، اقتصادی، نظام مراقبت سلامت و عوامل مرتبط با بیمار قرار دارد [29]، بنابراین وضعیت اقتصادی به ‌نوبه ‌خود می‌تواند بر رژیم غذایی و رفتارهای ورزشی و تبعیت از رژیم درمان تأثیر بگذارد [30]. علاوه‌براین هزینه بالای داروهای مربوط به دیابت می‌تواند مانع رعایت مطلوب درمان شود [27]. بنابراین وضعیت اجتماعی-اقتصادی ضعیف، مبتلایان دیابت را مستعد افزایش سطح گلوکز خون و تبعیت از درمان ضعیف می‌کند [23]. این یافته با مطالعه فاریا [18] که در کشور برزیل انجام شد، ناهمسو بود که می‌تواند به‌دلیل تفاوت اجتماعی اقتصادی موجود در 2 محیط پژوهش باشد، زیرا تبعیت از درمان تحت تأثیر عوامل مختلف اجتماعی، اقتصادی و قومیت است [31]. 
ارتباط میان سن و تبعیت در مطالعه حاضر ضعیف است، اما این یافته با مطالعات الحداد و پرویتاساری [32, 33] که بیان کردند سن به‌صورت معنادار و مثبتی با تبعیت در ارتباط است و در لبنان، اردن و اندونزی بر روی مبتلایان به فشار خون و دیابت انجام شد، همسو می‌باشد؛ این‌طور می‌توان تبیین کرد که ممکن است با افزایش سن، فرد دانش بیشتری در مورد بیماری و مدیریت بهتر رژیم درمانی داشته باشد و درنتیجه تبعیت بیشتر، صورت گیرد. 
مطالعات آدیسا، صالحی، زیوگا، منان [25، 34 ،35، 36] که در کشورهای نیجریه، ایران، یونان و مالزی و در بین مبتلایان به دیابت، آرتریت روماتوئید انجام شد، با این یافته ناهمسو بودند. همچنین باتوجه‌به مطالعه حاضر، شاخص توده بدنی به‌صورت معنادار و مثبت با تبعیت مبتلایان دیابت در ارتباط است. با آنکه این ارتباط ضعیف است، اما به‌طورکلی امکان دارد افراد با شاخص توده بدنی کمتر، سبک زندگی سالم‌تر و برنامه غذایی و ورزشی مناسب‌تری داشته باشند. در این راستا، مطالعاتی [37, 38, 39] که در کشورهای استرالیا، هلند و برزیل که در بین مبتلایان دیابت، بزرگسالان دارای اضافه وزن با یا بدون دیابت نوع2 انجام شد، همسو بودند و مطالعات [18، 36، 40] که در کشورهای برزیل، مالزی، ایران و در بین مبتلایان به فشار خون، بدون دیابت نوع 2، بیماری انسدادی مزمن ریه انجام شد، ناهمسو بودند. نتایج متفاوت مطالعات می‌تواند به دلایل اختلاف فرهنگی-اجتماعی، تفاوت در نوع بیماری، تفاوت دامنه سنی و میانگین سنی، تعداد نمونه کمتر نسبت به مطالعه حاضر باشد.
در این پژوهش بین متغیر جنسیت، وضعیت تحصیلی، شغل و تبعیت از رژیم درمانی ارتباط معناداری وجود نداشت که در مطالعات آلبوکرکی، فاریا، آل حداد، صالحی، فروزان، زیوگا، منان، جوانمردی فرد که درکشورهای ایران، یونان، لبنان، اردن و مالزی [14، 18، 32، 34 ،35، 36، 41، 42] و در بین مبتلایان به بیماری التهابی روده، آرتریت روماتوئید و دیابت انجام شد نیز این تأیید شده است.
در این پژوهش بین متغیر جنسیت و تبعیت از رژیم درمانی ارتباط معناداری وجود نداشت که در مطالعات فاریا، الحداد،  منان  و جوانمردی فرد که درکشورهای ایران، برزیل، لبنان، اردن و مالزی و در بین مبتلایان به دیابت و پرفشاری خون انجام شد نیز تأیید شده است [18، 32، 36، 42]. همچنین میان وضعیت تحصیلی و تبعیت از رژیم درمانی ارتباط معناداری وجود نداشت که با مطالعات فاریا، الحداد و منان که درکشورهای برزیل، لبنان، اردن و مالزی و در بین مبتلایان به دیابت و پرفشاری خون انجام شد، هم‌راستا است [18، 32، 36]. میان متغیر شغل و تبعیت از رژیم درمانی نیز ارتباط معناداری وجود نداشت که با مطالعه الحداد که در لبنان و اردن انجام شد، همسو بود [32].
 مطالعه الرشیدی که در عربستان سعودی انجام شد و طبق گزارش آ‌ن‌ها، سطح تحصیلات تأثیری بر کنترل قند خون ندارد و سطح تحصیلات ممکن است پیش‌بینی‌کننده خوبی برای پیروی درمانی بهتر نباشد، این یافته‌ها را پشتیبانی می‌کند [43]. مدیریت دیابت نوع2 تا حد زیادی تحت تأثیر سبک زندگی است تا تحصیلات افراد و آموزش بهداشت بتواند بر نگرش بیماران در درمان دیابت تأثیر داشته باشد [23]. این یافته ناهمسو با مطالعه آدیسا [25] که در میان مبتلایان دیابت نوع2، در نیجریه انجام شد، می‌باشد. مطالعه آدیسا نشان داد تبعیت از درمان با شغل و سطح تحصیلات ارتباط معنادار داشت. این اختلاف یافته‌ها می‌تواند به‌دلیل تفاوت فرهنگی-اجتماعی بین دو مطالعه باشد. علاوه‌براین بیشتر افراد مطالعه حاضر، از زنان خانه‌دار بودند، اما در مطالعه آدیسا بیشتر افراد را تجار و افراد بازنشسته تشکیل می‌دادند و همچنین در مطالعه آدیسا تقریباً نیمی از افراد دارای تحصیلات رسمی نبودند و یا دارای تحصیلات ابتدایی بودند؛ در صورتی که در مطالعه حاضر، 16/8 درصد از افراد دارای تحصیلات ابتدایی بودند.
همچنین میان متغیر وﺿﻌﯿﺖ ﺗﺄﻫﻞ و تبعیت از رژیم درمانی ارتباط معناداری وجود نداشت که در مطالعات زیوگا، منان جوانمردی فرد و عابدی که درکشورهای ایران، یونان و مالزی بر روی مبتلایان دیابت انجام شد نیز تأیید شده است [35، 36، 42، 44]. در پژوهش حاضر ارتباط معناداری میان مدت زمان ابتلا به بیماری و تبعیت مشاهده نشد که این یافته با مطالعات آلبوکرکی، کالیانگو و صالحی [14، 19، 34] همسو است.
در پژوهش حاضر محدودیت‌هایی وجود دارد که باید به آن‌ها توجه کرد. طراحی مقطعی مطالعه اجازه نمی‌دهد تا حدس و گمان در مورد علیت وجود داشته باشد، بلکه تنها ارتباط بین تبعیت از درمان و عوامل مرتبط را امکان‌پذیر می‌کند. 
کاهش تعداد مراجعین به کلینیک احتمالاً به‌علت ترس از ابتلا به کرونا باعث محدودیت در جمع‌آوری نمونه شد که محقق با اختصاص زمان بیشتر برای جمع‌آوری داده‌ها سعی در جبران این محدودیت کرد. 
به‌علت شیوع بیماری کووید-19، جمع‌آوری داده‌ها به‌صورت الکترونیک صورت گرفته است، بنابراین افرادی که دسترسی به گوشی هوشمند نداشتند از مطالعه خارج شدند که می‌تواند تعمیم‌پذیری داده‌ها را با مشکل مواجه کند. ازآنجایی‌که پرسش‌نامه‌ها به‌صورت خود گزارشی بود، احتمال سوگیری یا عدم دقت در پاسخ‌دهی از سوی شرکت‌کنندگان وجود داشت که کنترل این محدودیت از عهده محقق خارج بود.
 پیشنهاد می‌شود مطالعاتی با بررسی‌های طولی و سری زمانی صورت گیرد. ازآنجاکه پژوهش فقط از یک مرکز گردآوری شد، پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های بزرگتر و به‌صورت چند مرکزی انجام شود. باتوجه‌به اینکه در این پژوهش، جمع‌آوری داده‌ها، فقط به‌صورت خودگزارشی بوده است، پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی علاوه‌بر خودگزارشی از روش‌های دیگری همچون مصاحبه و مشاهده برای جمع‌آوری داده‌ها استفاده شود.
نتیجه‌گیری
باتوجه‌به نتایج مطالعه حاضر که تبعیت از رژیم درمانی با وضعیت اقتصادی، سن و شاخص توده بدنی مبتلایان دیابت ارتباط دارد، لازم است اعضای تیم درمان به‌ویژه پرستاران در ارائه مراقبت و آموزش به بیمار به این عوامل توجه داشته باشند تا مراقبت با کیفیت و بهتری داشته باشند. در عین حال این مطالعه پایه‌ای برای گسترش دانش درزمینه تبعیت از رژیم درمانی دیابت فراهم می‌کند. باتوجه‌به اینکه تبعیت از رژیم درمانی با وضعیت اقتصادی ارتباط معنادار داشت، بنابراین توصیه می‌شود برنامه‌ریزان و سیاست‌گزاران با کاهش هزینه‌های درمانی و افزایش امکانات دسترسی به خدمات، شرایطی را برای تبعیت از رژیم درمانی بهتر فراهم کنند.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مجوز اخلاقی این مطالعه از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران با کد IR.IUMS.REC.1399.1009 دریافت شده است. اصول اخلاقی در این مقاله کاملاً رعایت شده است. شرکت‌کنندگان اجازه داشتند هر زمان که تمایل داشتند، مطالعه را ترک کنند. همچنین اطلاعات تمامی شرکت‌کنندگان محرمانه نگه داشته شد.

حامی مالی
این مطالعه برگرفته از پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد پرستاری گرایش داخلی جراحی مهرنگار امیری در دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران می‌باشد.

مشارکت نویسندگان
نظارت و مدیریت پروژه، اخذ حمایت مالی و تهیه پیش‌نویس اولیه: آلیس خاچیان؛ تنظیم ایده، تهیه پیش‌نویس اولیه، جمع‌آوری داده‌ها، ویرایش و نهایی‌سازی: مهرنگار امیری؛ تنظیم طرح اولیه، تهیه پیش‌نویس اولیه: نعیمه سیدفاطمی؛ تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و تفسیر نتایج: حمید شریف‌نیا؛ همه نویسندگان نسخه نهایی مقاله را تأیید کردند.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد. 

تشکر و قدردانی
پژوهشگران از تمامی مشارکت‌کنندگان پژوهش و همچنین معاونت‌های محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران و پرسنل کلینیک باغبان که امکان انجام مطالعه را فراهم کردند، تشکر و قدردانی می‌کنند. 

References
1.Mirmahdi SR, Razaali M. [The effectiveness of mindfulness-based cognitive therapy on resilince, emotion regulation and life expectancy among women with diabetes2 (Persian)]. Q J Health Psychol. 2019; 7(28):167-83. [DOI:10.30473/HPJ.2019.40990.4049]
2.International Diabetes Federation. Understanding diabetes. Brussels: International Diabetes Federation; 2020. [Link]
3.Guariguata L, Whiting DR, Hambleton I, Beagley J, Linnenkamp U, Shaw JE. Global estimates of diabetes prevalence for 2013 and projections for 2035. Diabetes Res Clin Pract. 2014; 103(2):137-49. [DOI:10.1016/j.diabres.2013.11.002] [PMID]
4.Esteghamati A, Larijani B, Aghajani MH, Ghaemi F, Kermanchi J, Shahrami A, et al. Diabetes in Iran: Prospective analysis from first nationwide diabetes report of national program for prevention and control of diabetes (NPPCD-2016). Sci Rep. 2017; 7(1):13461. [DOI:10.1038/s41598-017-13379-z] [PMID] [PMCID]
5.Esteghamati A, Ismail-Beigi F, Khaloo P, Moosaie F, Alemi H, Mansournia MA, et al. Determinants of glycemic control: Phase 2 analysis from nationwide diabetes report of national program for prevention and control of diabetes (NPPCD-2018). Prim Care Diabetes. 2020; 14(3):222-31. [DOI:10.1016/j.pcd.2019.07.002] [PMID]
6.Bayat Asgari A, Mossanejad S, Asgari M, Ramazani Farani A, Javaheri J. [The relationship between coping styles with adherence in type 2 diabetic patients (Persian)]. Iran J Diabetes Metab. 2015; 14(2):93-8. [Link]
7.Mousavizadeh SN, Ashktorab T, Ahmadi F, Zandi M. [Evaluation of barriers to adherence to therapy in patients with diabetes (Persian)]. J Diabetes Nurs. 2016; 4(3):94-108. [Link]
8.García-Pérez LE, Alvarez M, Dilla T, Gil-Guillén V, Orozco-Beltrán D. Adherence to therapies in patients with type 2 diabetes. Diabetes Ther. 2013; 4(2):175-94. [DOI:10.1007/s13300-013-0034-y] [PMID] [PMCID]
9.Mikaili N, Ghasemi MA, Salari S, Sakeni Z. [Theoretical and practical dimensions of adherence to treatment in patients: A review study (Perisan)]. Med J Mashhad Univ Med Sci. 2019; 62(2):1403-19. [Link]
10.Al-Majed HT, Ismael AE, Al-Khatlan HM, El-Shazly MK. Adherence of type-2 diabetic patients to treatment. Kuwait Med J. 2014; 46(3):225-32. [Link]
11.Mirghani HO. An evaluation of adherence to anti-diabetic medications among type 2 diabetic patients in a Sudanese outpatient clinic. Pan Afr Med J. 2019; 34:34.[DOI:10.11604/pamj.2019.34.34.15161]
12.Istilli PT, Pereira MCA, Teixeira CDS, Zanetti ML, Becker TAC, Marques JVP. Treatment adherence to oral glucose-lowering agents in people with diabetes: Using the brief medication questionnaire. J Diabetes Nurs. 2015; 19(9):340-8. [Link]
13.Moradi M, Salarfard M, Abedian Z, Mazloum SR, Mousa Farkhani E. [The relationship between underlying factors and treatment adherence in women with gestational diabetes (Persian)]. J Arak Univ Med Sci. 2020; 23(6):828-39. [DOI:10.32598/jams.23.6.6192.1]
14.Albuquerque C, Correia C, Ferreira M. Adherence to the therapeutic regime in person with type 2 diabetes. Procedia Soc Behav Sci. 2015; 171:350-8. [DOI:10.1016/j.sbspro.2015.01.132]
15.Mashrouteh M, Khanjani N. Evaluation of oral medication adherence and its related factors in type II diabetic patients in Iran: A systematic review. Int J Diabetes Res. 2017; 6(1):24-33. [DOI:10.5923/j.diabetes.20170601.04]
16.Agofure O, Okandeji-Barry Oghenenioborue R, Odjimogho S, Meeting S. Knowledge of diabetes mellitus and adherence to treatment among patients with type-2 diabetes mellitus attending a tertiary facility in Southern Nigeria. Afr J Diabetes Med. 2020; 28(2):1-6. [Link]
17.Nazir SR, Hassali MA, Saleem F, Bashir S, Aljadhey H. Does adherence to the therapeutic regimen associate with health related quality of life: Findings from an observational study of type 2 diabetes mellitus patients in Pakistan. Pak J Pharm Sci. 2017; 30(6):2159-65. [PMID]
18.Faria HTG, Rodrigues FFL, Zanetti ML, Araújo MFMd, Damasceno MMC. Factors associated with adherence to treatment of patients with diabetes mellitus. Acta paul de enfermagem. 2013; 26(3):231-7. [DOI:10.1590/S0103-21002013000300005]
19.Kalyango JN, Owino E, Nambuya AP. Non-adherence to diabetes treatment at Mulago Hospital in Uganda: prevalence and associated factors. Afr Health Sci. 2008; 8(2):67-73. [PMID] [PMCID]
20.Cillessen L, van de Ven MO, Karremans JC. The role of trait mindfulness in quality of life and asthma control among adolescents with asthma. J Psychosom Res. 2017; 99:143-148. [DOI:10.1016/j.jpsychores.2017.06.014] [PMID]
21.Hernandez CA. The development and pilot testing of the diabetes activities questionnaire (TDAQ): An instrument to measure adherence to the diabetes regimen. Appl Nurs Res. 1997; 10(4):202-11. [DOI:10.1016/S0897-1897(97)80596-4] [PMID]
22.Settineri S, Frisone F, Merlo EM, Geraci D, Martino G. Compliance, adherence, concordance, empowerment, and self-management: Five words to manifest a relational maladjustment in diabetes. J Multidiscip Healthc. 2019; 12:299-314. [DOI:10.2147/JMDH.S193752] [PMID] [PMCID]
23.Nyirongo S, Mukwato PK, Musenge EM, Kalusopa VM. Adherence to treatment by patients with type 2 diabetes mellitus at Monze Mission Hospital, Monze, Zambia. Open J Nurs. 2021; 11(3):184-203. [DOI:10.4236/ojn.2021.113017]
24.Polonsky WH, Henry RR. Poor medication adherence in type 2 diabetes: Recognizing the scope of the problem and its key contributors. Patient Prefer Adherence. 2016; 10:1299-307. [DOI:10.2147/PPA.S106821] [PMID] [PMCID]
25.Adisa R, Olajide OO, Fakeye TO. Social support, treatment adherence and outcome among hypertensive and type 2 diabetes patients in ambulatory care settings in southwestern Nigeria. Ghana Med J. 2017; 51(2):64-77. [PMID] [PMCID]
26.Krzemińska S, Lomper K, Chudiak A, Ausili D, Uchmanowicz I. The association of the level of self-care on adherence to treatment in patients diagnosed with type 2 diabetes. Acta Diabetol. 2021; 58(4):437-45. [DOI:10.1007/s00592-020-01628-z] [PMID] [PMCID]
27.Sharma T, Kalra J, Dhasmana D, Basera H. Poor adherence to treatment: A major challenge in diabetes. J Indian Acad ClinMed. 2014; 15(1):26-9. [Link]
28.Breitscheidel L, Stamenitis S, Dippel FW, Schöffski O. Economic impact of compliance to treatment with antidiabetes medication in type 2 diabetes mellitus: A review paper. J Med Econ. 2010; 13(1):8-15. [DOI:10.3111/13696990903479199] [PMID]
29.Salmoirago-Blotcher E, Carey MP. Can mindfulness training improve medication adherence? Integrative review of the current evidence and proposed conceptual model. Explore. 2018; 14(1):59-65. [DOI:10.1016/j.explore.2017.09.010] [PMID] [PMCID]
30.Tovar EG. Relationships between psychosocial factors and adherence to diet and exercise in adults with type 2 diabetes: A test of a theoretical model. [Doctoral dissertation]. Texas: University of Texas Medical Branch; 2007. [Link]
31.Rowe CA, Sirois FM, Toussaint L, Kohls N, Nöfer E, Offenbächer M, et al. Health beliefs, attitudes, and health-related quality of life in persons with fibromyalgia: mediating role of treatment adherence. Psychol Health Med. 2019; 24(8):962-77. [DOI:10.1080/13548506.2019.1576913] [PMID]
32.Alhaddad IA, Hamoui O, Hammoudeh A, Mallat S. Treatment adherence and quality of life in patients on antihypertensive medications in a Middle Eastern population: Adherence. Vasc Health Risk Manag. 2016; 12:407-13.[DOI:10.2147/VHRM.S105921] [PMID] [PMCID]
33.Perwitasari DA, Urbayatun S. Treatment adherence and quality of life in diabetes mellitus patients in Indonesia. Sage J. 2016; 6(2):1-7. [DOI:10.1177/2158244016643748]
34.Salehi Z, Norouzi Tabrizi K, Hoseini MA, Sedghi Goyaghaj N, Soltani PR. [The study of the correlation between medication adherence and quality of life of rheumatoid arthritis patients (Persian)]. J Clin Nurs Midwifery. 2017; 6(2):1-13. [Link]
35.Zioga E, Kazakos K, Dimopoulos E, Koutras C, Marmara K, Marmara EE, et al. Adherence and quality of life in patients with type II diabetes mellitus in northern greece. Mater Sociomed. 2016; 28(4):258-62. [DOI:10.5455/msm.2016.28.258-262] [PMID] [PMCID]
36.Manan MM, Husin AR, Alkhoshaiban AS, Al-Worafi YM, Ming LC. Interplay between Oral Hypoglycemic Medication Adherence and Quality of Life among Elderly Type 2 Diabetes Mellitus Patients. J Clin Diagn Res. 2014; 8(12):JC05-9. [DOI:10.7860/JCDR/2014/10481.5309] [PMID] [PMCID]
37.Buchanan A, Villani A. Association of adherence to a Mediterranean diet with excess body mass, muscle strength and physical performance in overweight or obese adults with or without type 2 diabetes: Two cross-sectional studies. Healthcare. 2021; 9(10):1255. [DOI:10.3390/healthcare9101255] [PMID] [PMCID]
38.Beernink JM, Oosterwijk MM, Khunti K, Gupta P, Patel P, van Boven JFM, et al. Biochemical urine testing of medication adherence and its association with clinical markers in an outpatient population of type 2 diabetes patients: Analysis in the diabetes and lifestyle cohort twente (DIALECT). Diabetes Care. 2021; 44(6):1419-25. [DOI:10.2337/dc20-2533] [PMID] [PMCID]
39.Marinho FS, Moram CBM, Rodrigues PC, Leite NC, Salles GF, Cardoso CRL. Treatment adherence and its associated factors in patients with type 2 diabetes: Results from the Rio de Janeiro type 2 diabetes Cohort study. J Diabetes Res. 2018; 2018:8970196. [DOI:10.1155/2018/8970196] [PMID] [PMCID]
40.Moradkhani B, Mollazadeh S, Niloofar P, Bashiri A, Oghazian MB. Association between medication adherence and health-related quality of life in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Journal of Pharmaceutical Health Care and Sciences. 2021; 7(1):1-9. [DOI:10.1186/s40780-021-00222-x] [PMID] [PMCID]
41.Forouzan Z, Gholamrezaie A, Nasimi H, Faramarzi M, Bagheri-Ghalehsalimi A, et al. Factors associated with adherence to treatment in Iranian patients with inflammatory bowel disease. J Res Med Sci. 2021; 26:92. [DOI:10.4103/jrms.JRMS_866_16] [PMID] [PMCID]
42.Javanmardifard S, Heidari S, Sanjari M, Yazdanmehr M, Shirazi F. The relationship between spiritual well-being and hope, and adherence to treatment regimen in patients with diabetes. J Diabetes Metab Disord. 2020; 19(2):941-50. [DOI:10.1007/s40200-020-00586-1] [PMID] [PMCID]
43.Al-Rasheedi AA. The role of educational level in glycemic control among patients with type ii diabetes mellitus. Int J Health Sci. 2014; 8(2):177-87. [DOI:10.12816/0006084] [PMID] [PMCID]
44.Abedi HA, Rezaei A, Alimohammadi N, Ghodusi A, Maghroon A. [An investigation of demographic and social factors affecting compliance with therapeutic regimens in type ii diabetic patients (Persian)]. 2015; 3(2):66-81. [Link]