جلد 37، شماره 148 - ( تیر 1403 )
جلد 37 شماره 148 صفحات 159-146 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Soleimani A, Kashaninia Z, Haghani S. The Observance of Patient Rights in the Emergency Departments of Hospitals in Golestan Province, Iran. IJN 2024; 37 (148) :146-159
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3502-fa.html
URL: http://ijn.iums.ac.ir/article-1-3502-fa.html
سلیمانی آسیه، کاشانی نیا زهرا، حقانی شیما. مقایسه میزان رعایت حقوق بیمار از دید پرستاران و مراجعین بخش اورژانس. نشریه پرستاری ایران. 1403; 37 (148) :146-159
1- گروه آموزشی پرستاری داخلی- جراحی، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
2- گروه پرستاری کودکان، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری و مامایی، پژوهشکده مدیریت سلامت، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران. ،kashaninia.za@iums.ac.ir
3- گروه پرستاری کودکان، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری و مامایی، پژوهشکده مدیریت سلامت، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
2- گروه پرستاری کودکان، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری و مامایی، پژوهشکده مدیریت سلامت، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران. ،
3- گروه پرستاری کودکان، مرکز تحقیقات مراقبتهای پرستاری و مامایی، پژوهشکده مدیریت سلامت، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 5002 kb]
(64 دریافت)
| چکیده (HTML) (292 مشاهده)
References
1.Gholami M, Khojastefar M, Moravej H, Kavosi Z. Evaluation of patients’ expectations and observation of their rights in the emergency department of Nemazee Hospital during 2015. Iran J Med Ethics Hist Med. 2016; 9(1):50-62. [Link]
2.Nasr Esfahani M, Attari Moghadam J. [Development of the draft of law (mental health act) (Persian)]. Iran J Psychiatry Clin Psychol. 2017; 23(1):50-67. [DOI:10.18869/nirp.ijpcp.23.1.50]
3.Hadian Jazi Z, Dehghan Nayeri N. [Barriers in the performance of patient’s rights in Iran and appropriate offered solutions review article (Persian)]. J Holistic Nurs Midwifery. 2014; 24(4):69-79. [Link]
4.Parsapoor A, Bagheri A, Larijani B. [Review of revolution of patient’s right charter (Persian)]. Iran J Med Ethics Hist Med. 2010; 3(1, 2):39-47. [Link]
5.Nikbakhtnasrabdi A, Bozorgzad P, Yekaninejhad M, Jafarloo A, Rahmati M. [Effect of nursing ethics workshop on the rights of patients in the emergency department (Persian)]. Iran J Cardiovasc Nurs. 2015; 4(3):6-15. [Link]
6.Mokhtari L, Khorami Markani A. [Perspective of patients and their relatives about the patients’ rights in the hospitals of Khoy University of Medical Sciences (Persian)]. Sci J Nurs Midwifery Param Fac. 2017; 3(1):73-82. [DOI:10.29252/sjnmp.3.1.73]
7.Akbari L, Bagheri M, Baghersad Z, Aseman Rafaat N. [Evaluation of the observance of patients’ rights in the selected hospitals of Isfahan University of Medical Sciences (Persian)]. Med Law J. 2015; 9(33):175-96. [Link]
8.Chatruz A, Javadinasab H, Amini MK, Biglar M, Goudarzi N, Javad J. [A comparison of the cost of global surgery bills with approved tariffs in hospitals affiliated to Tehran University of Medical Sciences (Persian)]. J Payavard Salamat. 2015; 9(1):67-80. [Link]
9.Kaplan A, Kaçmaz HY, Öztürk S. An evaluation on the attitude toward using patient rights and satisfaction levels in emergency department patients. J Emerg Nurs. 2024; 50(2):243-53. [PMID]
10.MacIsaac M, Peter E. Emergency department crowding: An examination of older adults and vulnerability. Nurs Ethics. 2024; 9697330241238333. [DOI:10.1177/09697330241238333] [PMID]
11.Azizi M, hashemi B, barati H, barati M, vakili M. [The assessment of observing patients’ right and its Necessity from View of Nurses in educational hospitals of Yazd, 2014 (Persian)]. J Nurse Physician War. 2016; 10(4):36-43. [Link]
12.Demirsoy N, Kirimlioglu N. Protection of privacy and confidentiality as a patient right: Physicians’ and nurses’ viewpoints. Biomed Res. 2016; 27(4):1437-48. [Link]
13.Clark R. Australian Patient Safety Survey: Final Report to the Commonwealth Department of Health and Aged Care. Canberra: Australia Commonwealth of Australia; 2001. [Link]
14.Ricci-Cabello I, Pons-Vigués M, Berenguera A, Pujol-Ribera E, Slight SP, Valderas JM. Patients’ perceptions and experiences of patient safety in primary care in England. Fam Pract. 2016; 33(5):535-42. [DOI:10.1093/fampra/cmw046] [PMID]
15.King D, Zaman S, Zaman SS, Kahlon GK, Naik A, Jessel AS, et al. Identifying quality indicators used by patients to choose secondary health care providers: A mixed methods approach. JMIR Mhealth Uhealth. 2015; 3(2):e65. [DOI:10.2196/mhealth.3808] [PMID]
16.Sheikhbardsiri H, Abdar ZE, Sheikhasadi H, Mahani SA, Sarani A. Observance of patients’ rights in emergency department of educational hospitals in south-east Iran. Int J Hum Rights Healthc. 2020; 13(5):435-44. [DOI:10.1108/IJHRH-09-2019-0072]
17.Jabraeily M, Safdari R, Rahimi B, Ghasemzadeh N, Ghasemi F, Tymori M. [The perception of hospital inpatients from current status of observance about patients rights (Persian)]. J Urmia Nurs Midwifery Fac. 2013; 11(3):219-24. [Link]
18.Wan X, Wang W, Liu J, Tong T. Estimating the sample mean and standard deviation from the sample size, median, range and/or interquartile range. BMC Med Res Methodol. 2014; 14:135. [DOI:10.1186/1471-2288-14-135] [PMID]
19.Roudirashtabadi O, Borhani F, Abbaszadeh A. [Nurse’ knowledge of patients’ bill of rights, level of observation and determining effective factors on them from their viewpoints in Kerman University Hospitals (Persian)]. Tārīkh-i pizishkī. 2013; 5(17):37-62. [DOI:10.22037/mhj.v5i17.5795]
20.Joziarkavazi H, Ashktorab T, Abbasi M, Delpisheh A, Mennati R, Shahmir L. [Investigating the organizational factors related to the observance of patients’ rights from the perspective of nurses and patients in hospitals affiliated to Ilam University of Medical Sciences (Persian)]. J Med Hist. 2013; 7(23):141-60. [Link]
21.Vahedian Azimi A, Ghasem Kashani S, Avazeh A, Sepehri Nia M, Rohani M. [Awareness of nurses about patients’ rights and the extent they respect it (Persian)]. Prev Care Nurs Midwifery J. 2011; 1(1):55-63. [Link]
22.Rezaeian S, Noorossana R, Saghaei A, .Karimzadeh Y, Moradi S. [ Measuring Service Quality in Emergency department Based on patient rights: A cross sectional study from Iran. J Med Ethics. 2017; 7(23):161-85. [Link]
23.Tabatabaie SS, Sharifi T, Ghorbaninia R, Amiresmaeili M, Moghaddam M. [Awareness of Patients’ rights charter and respecting it from the perspective of patients and nurses: A study of limited surgical centers in Kerman city, 2013 (Persian)]. Bioethics J. 2016; 4(11):31-56. [Link]
24.Dehghan M, Mehdipour-Rabori R, Rayani M, Zakeri MA, Mobasher M, Iranmanesh M, et al. Comparison of the importance and observance of the patient’s bill of rights from the perspectives of patients and personnel of hospitals in Kerman. J Med Ethics Hist Med. 2020; 13:5. [DOI:10.18502/jmehm.v13i5.4070] [PMID]
25.Mohammed SA, Shabla AS, Wehieda SM. Patients’ Rights: Patients’ and Nurses’ Perspectives. J Nurs Health Sci. 2015; 4(4):54-60. [Link]
26.Parsapoor A, Mohammad K, Malekafzali H, Aalaedini F, Larijani B. [Regarding patients’ right in Tehran University of Medical Sciences Hospitals (Persian)]. Iran J Med Ethics Hist Med. 2009; 3(1):53-64. [Link]
27.Kazemnezhad SM, Hesamzadeh A. Implementation of patients’ bills of rights by physicians and nurses from their colleagues’ points of view in educational hospitals of Mazandaran university of medical sciences. J Mazandaran Univ Med Sci. 2013; 22(97):216-23. [Link]
متن کامل: (18 مشاهده)
مقدمه
اعتلای حقوق بیمار یکی از اولویت‌های سیستم خدمات بهداشتی‌درمانی بوده و یکی از شاخص‌های سلامت در هر جامعه محسوب می‌شود [1]. تعیین چارچوب قانونی برای حقوق بیمار سوابق ممتد در تاریخ مراقبتهای بهداشتی و درمانی کشورها دارد و از سال 1960 در اروپا و ایالات متحده آمریکا تغییرات اساسی در رفتار بیماران بستری و بیمارستان‌های این کشورها مشهود شد [2]. در آن زمان بیماران بیش از همیشه از مسئولین درمانی، پزشکان و پرستاران پیرامون نحوه درمان و مراقبت و وضعیت حقوق خود انتقاد می‌کردند و همین دلیل باعث طراحی اصولی در مورد حقوق بیمار شد که بعدها تحت عنوان «منشور حقوق بیمار» شناخته شد و عبارت بود از حمایت از بیمار درست هنگامی که بیش از همیشه به سبب بیماری آسیب‌پذیر شده است [3].
در ایران باتوجه‌به ضرورت تدوین متنی جامع درمورد حقوق بیمار، منشور حقوق بیمار در ایران با نگاهی نو و جامع و با هدف تبیین حقوق گیرندگان خدمات سلامت و رعایت موازین اخلاقی در عرصه درمان برای اولین بار در سال 1381 تدوین و پس از تصویب از سوی معاونت سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ابلاغ شد. محورهای 5 گانه این منشور شامل دریافت مطلوب خدمات، قرار گرفتن اطلاعات به نحو مطلوب و میزان کافی در اختیار بیمار، احترام به‌حق انتخاب و تصمیم‌گیری آزادانه بیمار در دریافت خدمات سلامت، ارائه خدمات مبتنی بر احترام به حریم خصوصی بیمار و دسترسی به‌نظام کارآمد رسیدگی به شکایات می‌باشد.
رعایت حقوق بیمار را می‌توان یکی از محورهای اساسی در تعریف استانداردهای خدمات بالینی و اعتباربخشی مراکز بیمارستانی محسوب کرد [1] که توجه و احترام به آن بهبودی و تأمین آرامش بیمار را به دنبال خواهد داشت [4 ,5]. افزایش رضایتمندی، افزایش کیفیت ارائه خدمات، افزایش مشارکت در برنامه‌ریزی‌های درمانی و تعامل بهتر با مراقبین سلامت از دیگر اثرات مثبت توجه به حقوق بیمار اعلام شده است [6] و برعکس رعایت نکردن حقوق بیماران و عدم رضایت ایشان از خدمات ارائه‌شده، باعث کندی بهبود، بی‌اعتمادی به کادر درمان، افزایش روزهای بستری، تحریک‌پذیری و افزایش هزینه درمان بیمار می‌شود [7].
امروزه در نتیجه پیشرفت ارتباطات، بیماران نسبت به گذشته آگاهی بیشتری درمورد خدمات پزشکی کسب کرده‌اند. توجه رسانه‌های گروهی به دانش پزشکی، مردم را از بسیاری از حق انتخاب‌های ناشناخته قبلی درمورد مراقبتهای بهداشتی و درمانی و تکنولوژی‌های جدید آگاه می‌کند. انقلاب مهمی در حقوق بیمار از بطن این دانش جدید شکل گرفته است [8]. بیمارستان‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان ارائه خدمات سلامت، باید نهادی برای درک و احترام به حقوق بیمار و خانواده آنان، پزشکان و سایر مراقبت‌کنندگان باشند. بیمارستان‌ها و تمام مراکز ارائه خدمات سلامت باید به جنبه‌های اخلاقی مراقبت واقف بوده و به آن احترام گذارند [3]. در خدمات مراقبتهای بهداشتی اورژانس، رضایت بیمار یکی از شاخص‌های اساسی مراقبتهای اورژانسی با کیفیت است. هر قدر حقوق بیمار در بخش‌های اورژانس رعایت شود میزان رضایت او بالاتر خواهد بود [9]. دریافت مراقبت در محیط شلوغ بخش اورژانس، خطر آسیب‌پذیری‌های موقعیتی و بیماری‌زایی را افزایش می‌دهد [10]. عزیزی و همکاران میزان رعایت حقوق بیـمـاران مـوردمطالعه از دیدگاه پرستاران را در وضعیت نامطلوب گزارش کردند [11]. همین بررسی از دیدگاه بیماران در بخش‌های داخلی-جراحی در مطالعه اکبری و همکاران مناسب نبود [7].
هادیان جزیی و دهقان نیری با انجام یک مطالعه مهم‌ترین موانع رعایت حقوق بیمار را عدم آگاهی مناسب بیماران، پرستاران، پزشکان و دانشجویان از منشور حقوق بیمار، عدم جامعیت ضمانت اجرایی منشور حقوق بیمار در ایران، فشار کاری پرستاران و کمبود کارکنان و آموزشی بودن بیمارستان‌ها اعلام می‌کنند [3]. بنابراین یکی از گروه‌هایی که موظف به رعایت حقوق بیماران می‌باشند پرستاران هستند [12]. اعتقاد بر این است که پرستاران در این رابطه نسبت به پزشکان مسئولیت بیشتری دارند، چون پرستاران مدت‌زمان بیشتری را به بیماران اختصاص می‌دهند و ازطرفی نقش و مسئولیت پرستاران روزبـه‌روز تعاریف وسیع‌تری پیدا می‌کند. بنابراین ضرورت دارد پرستاران برای ایفای نقش حمایتی از آگاهی و بینش لازم مرتبط با حقوق بیماران برخوردار باشند [10].
مطالعات متعددی که درمورد حقوق بیمار انجام شده است، نشان می‌دهد آنچه که کارکنان مراقبت و درمان درمورد حقوق بیماران انجام می‌دهند و از آن درک دارند، بسیار متفاوت از درک بیماران می‌باشد [13]. براساس شواهد موجود بیماران به‌عنوان گیرندگان خدمت ناظر بر مراقبت‌هایی هستند که برای آن‌ها انجام می‌شود و تجارب و درک آن‌ها کمک شایانی به استخراج مشکلات در زمینه مراقبت آن‌ها کرده است [14]. این تجارب به‌عنوان یکی از ویژگی‌های اصلی تعیین‌کننده کیفیت مراقبت است [15]. حدود 78 درصد از بیماران بیشترین و جدی‌ترین مراجعه به بخش اورژانس دارند. پس رعایت حق بیماران باتوجه‌به چالش‌های موجود در این بخش و مراجعات مکرر از اهمیت بالایی برخوردار است و شاخص مناسب‌تری برای ارتقای کیفیت می‌باشد [1].
شیخ بردسیری و همکاران با انجام یک مطالعه میزان رعایت حقوق بیمار در بخش‌های اورژانس جنوب شرق ایران را متوسط ارزیابی کردند [16]. در مطالعه غلامی و همکاران میزان انتظار بیماران از دستیابی به حقوق خود بالا و میزان رعایت آن توسط کارکنان بخش اورژانس در حد متوسط بود [1]. جبرائلی و همکاران در یک مطالعه نشان دادند انتظار بیماران در ابعاد 5 گانه حقوق بیمار از وضعیت موجود رعایت آن‌ها بیشتر می‌باشد [17]. باتوجه‌به اهمیت سنجش میزان رعایت حقوق بیمار و اهمیت آن در بخش اورژانس به‌عنوان بخشی که بیماران نیازمند به خدمات فوری به آنجا مراجعه می‌کنند و همچنین تفاوت دیدگاه‌ها در این زمینه میان گیرندگان و ارائه‌دهندگان خدمت، تیم تحقیق را بر آن داشت تا ضمن تعیین میزان رعایت حقوق بیمار از دید پرستاران و مراجعین بخش اورژانس به مقایسه آن‌ها نیز بپردازند. با مشخص شدن دیدگاه و انتظارات بیماران و نظرات پرستاران می‌توان برای کاهش فاصله دیدگاه‌ها و برآوردن انتظارات بیماران چاره‌اندیشی کرد.
روش بررسی
پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی‌مقطعی است و جامعه آماری آن را تمام پرستاران شاغل در بخش اورژانس بیمارستان‌های منتخب استان گلستان (بیمارستان 5 آذر، طالقانی، شهید صیاد شیرازی، شهید مطهری و شهدای 12 دی گنبد) تشکیل می‌دادند. برای تعیین حداقل حجم نمونه لازم به‌منظور برآورد رعایت حقوق بیمار از دیدگاه پرستاران در سطح اطمینان 95% و با دقت برآورد 7 و انحراف‌معیار برآوردشده 46/6 براساس مقاله ون و همکاران حجم نمونه لازم 170 برآورد شد که باتوجه‌به این تعداد نمونه 10 درصد برای ریزش احتمالی اضافه و درمجموع 185پرستار در نظر گرفته شد و به‌ازای هر پرستار 2 مراجع به تعداد370 نفر تعیین شد [18]. روش نمونه‌گیری برای پرستاران مبتنی بر هدف بود و مراجعین به روش در دسترس در سال 1399 انتخاب شدند. نمونه‌ها با تخصیص متناسب از هر بیمارستان انتخاب شد.
معیارهای ورود به مطالعه برای پرستاران شامل رضایت آگاهانه جهت شرکت در پژوهش، شاغل در بخش اورژانس، داشتن حداقل مدرک کارشناسی و حداقل 1 سال سابقه کار در بخش اورژانس و برای مراجعان شامل رضایت آگاهانه جهت شرکت در پژوهش، داشتن هوشیاری و داشتن سواد خواندن و نوشتن بود.
معیارهای خروج بیماران شامل افراد با درد متوسط تا شدید و دارای مشکلات روانی و افسردگی بنابر گزارش پزشک و همچنین بیمارانی که کمتر از 24 ساعت از اقامتشان در بیمارستان گذشته بود.
به‌منظور نمونه‌گیری از هر بیمارستان پژوهشگر روزانه به بخش‌های اورژانس مراجعه می‌کرد و پس از توضیح اهداف پژوهش به پرستاران و باتوجه‌به دارا بودن معیارهای ورود به مطالعه و در صورت تمایل به شرکت در پژوهش، انتخاب و پس از تکمیل فرم رضایت‌نامه آگاهانه کتبی، پرسش‌نامه‌ها توسط محقق به ایشان تحویل می‌شد تا به‌صورت خودگزارشی تکمیل کنند و فرصت داشتند تا پایان نوبت کاری تحویل دهند. مدت تکمیل پرسش‌نامه‌ها برحسب نمونه حدود 20-30 دقیقه طول کشید. درمورد مراجعان، افرادی که دارای معیارهای ورود به پژوهش بودند، پس از توضیح اهداف پژوهش و اظهار تمایل به شرکت در مطالعه و تکمیل فرم رضایت آگاهانه، داده‌ها از طریق مصاحبه با بیمار و یا همراه او کسب و جمع‌آوری شد. جهت جمع‌آوری داده‌ها از سه پرسش‌نامه استفاده شد.
پرسش‌نامه اول
اطلاعات عمومی پرستاران شامل سن، جنس، مذهب، محل سکونت و سابقه کار در بخش اورژانس بود.
پرسش‌نامه دوم
اطلاعات عمومی مراجعان یعنی سن، جنس، وضعیت تأهل، تحصیلات، شغل، وضعیت اقتصادی، مذهب و محل سکونت را شامل می‌شد.
پرسش‌نامه سوم
نگرش بیماران بستری درخصوص تحقق حقوق بیمار در بیمارستان براساس منشور حقوق بیمار بود که در 5 محور و 9 بعد شامل برخورد مؤدبانه با بیمار، رعایت عدالت، حفظ حریم خصوصی، مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی، توجه به رفاه و آسایش بیمار، کیفیت خدمات ازلحاظ علمی (تخصصی)، مبتنی بر منافع بیمار (به فکر بیمار)، دسترسی به اطلاعات و احترام به‌حق انتخاب و تصمیم آزادانه که آخرین نسخه آن توسط پارساپور و همکاران در سال 1393 با 70 سؤال تهیه شده است. هر پرسش، 5 گزینه (خیلی خوب، خوب، متوسط، بد و خیلی بد) را دربر داشت که برای انجام آزمون‌های آماری آن‌ها طبق طیف لیکرت از 1 (خیلی بد) تا 5 (خیلی خوب) نمره‌دهی شده‌اند. محدوده نمرات حداکثر350 و حداقل 70 می‌باشد. نمره بالاتر نشان‌دهنده دیدگاه بهتر واحد پژوهش درباره رعایت حقوق بیمار است [4].
روایی پرسش‌نامه‌ها به روش گروه خبرگان و توسط اساتید آگاه به‌حق بیماران و در مطالعه حاضر با استفاده از نظرسنجی از 5 تن از اعضا هیئت‌علمی دانشکده پرستاری دانشگاه علوم پزشکی ایران تأیید شد. برای انجام پایایی پرسش‌نامه از روش دو نیم کردن استفاده شد و ضریب آلفای کرونباخ 0/83 به دست آمد. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 16 و روش تحلیل داده‌های کمی و با استفاده از آمار توصیفی مانند میانگین و انحراف‌معیار و آمار استنباطی شامل آزمون‌های اسمیرنوف کولموگروف، تی مستقل و یومن ویتنی انجام شد.
یافته‌ها
در این پژوهش 207 پرستار و 414 مراجع شرکت داشتند که 22 پرستار و 44 مراجعه‌کننده به‌دلیل نقص در تکمیل پرسش‌نامه یا معیارهای دیگر ّخروج مانند داشتن درد یا تأیید پزشک مبنی بر ابتلا به یک اختلال روانی از تحقیق خارج شدند و نهایتاً پرسش‌نامه 185 پرستار و370 مراجع کامل و قابل‌تجزیه‌وتحلیل بود. ضریب پاسخگویی سؤالات 89 درصد بود. بیشتر پرستاران بین 25 تا 35 سال سن، شیعه و بومی بودند و سابقه کار 4 تا 6 سال داشتند. درمورد مراجعان بیشتر خانم، متأهل، شیعه، بومی، و دارای 25 تا 35 سال سن، تحصیلات دانشگاهی و خانه‌دار و وضعیت اقتصادی متوسط بودند (جدول شماره 1).
از دیدگاه پرستاران، برخورد مؤدبانه با بیمار دارای بیشترین میانگین (12/86±79/48) و احترام به‌حق انتخاب و تصمیم آزادانه (8/04±42/71) کمترین میانگین را به خود اختصاص داد. نمره کل رعایت حقوق بیمار 20/89±264/64 و میانگین بر مبنای 100 مقدار 7/25±67/58 بود (جدول شماره 2).
از دیدگاه بیماران، برخورد مؤدبانه با بیمار دارای بیشترین میانگین (12/95±78/62) و احترام به‌حق انتخاب و تصمیم آزادانه (9/63±41/97) کمترین میانگین را به خود اختصاص داد. نمره کل رعایت حقوق بیمار 27/43±262/09 و میانگین بر مبنای 100 مقدار 9/5±66/70 بود (جدول شماره 3).
بین نمرات رعایت حقوق بیمار (0/31=P) و تمام ابعاد آن (0/05<P) به غیر از بعد توجه به رفاه و آسایش بیمار (0/04=P)در دو گروه پرستار و بیمار اختالف معنی داری مشاهده نشد. نتایج آزمون تی مستقل نشان داد نمرات توجه به رفاه و آسایش بیمار از دیدگاه پرستاران به صورت معنی داری از دیدگاه بیماران بیشتر بود (جدول شماره 4).
بحث
پژوهش حاضر با هدف مقایسه میزان رعایت حقوق بیماران از دیدگاه پرستاران و مراجعین به بخش اورژانس بیمارستان‌های منتخب استان گلستان انجام شد. براساس نتایج حاصل از مطالعه، میزان رعایت حقوق بیمار از دیدگاه پرستاران و بیماران متوسط رو به بالا بوده و برخورد مؤدبانه با بیمار دارای بیشترین میانگین و احترام به‌حق انتخاب و تصمیم آزادانه کمترین میانگین را به خود اختصاص داد. در این رابطه مطالعاتی انجام شده است که نتایج برخی از آن‌ها هم همسو با مطالعه حاضر می‌باشد.
رودی رشت‌آبادی و همکاران با انجام مطالعه بر روی پرستاران شاغل در بیمارستان‌های آموزشی شهر کرمان نمره آگاهی پرستاران از منشور حقوق بیمار را بالاتر از حد متوسط اعلام و گزارش کردند 86 درصد از پرستاران نمره آگاهی خوب کسب کردند [19]. یافته‌های پژوهش جوزی ارکوازی و همکاران طی تحقیقی در شهر ایلام نشان داد از دیدگاه پرستاران ارائه مراقبت، به‌موقع و از دیدگاه بیماران ارائه مراقبت، همراه با احترام با میانگین وزنی از اهمیت بیشتری برخوردار بودند [20]. واحدیان عظیمی و همکاران در یک مطالعه توصیفی تحلیلی‌مقطعی در مشهد میزان آگاهی و رعایت حقوق بیمار از دیدگاه پرستاران در بیش از نیمی از موارد در سطح عالی به دست آوردند [21]. همچنین یافته‌های پژوهش رضاییان با عنوان سنجش کیفیت خدمات درمانی در بخش اورژانس بیمارستان فسا، مبتنی بر حقوق بیمار، لزوم ارتقای کیفیت خدمات اورژانس را مشخص می‌کند که با اصلاح نقایص سیستم براساس نظر بیماران می‌توان رضایتمندی بالاتری حاصل کرد [22].
ازنظر محقق عوامل زیادی می‌تواند در توجیه نتایج یکسان دخیل باشد. وجود جو مذهبی و اسلامی حاکم بر مردم کشور ایران و حتی فرهنگ نوع‌دوستی حرفه‌ای در این زمینه مؤثر بوده و باعث می‌شود پرستاران علاوه‌بر رعایت وظایف خود، از دیدگاه انسان‌دوستی به قضیه نگاه کنند و در رعایت حقوق بیمار کوشا باشند. مورد بعدی تأکید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بیشتر بیمارستان‌ها در مورد تکریم ارباب رجوع و رعایت حقوق بیمار و مراجعین می‌باشد که در برنامه‌های اعتباربخشی و آموزش مداوم هم به آن پرداخته شده است. ازطرفی هم ابزار مناسب و اختصاصی بومی استفاده‌شده در این مطالعه می‌تواند نمایانگر تفهیم و درک درست از سؤالات و نزدیکی پاسخ‌ها باشد، اما در برخی مطالعات هم نتایج ناهمسو بوده و میزان رعایت از دیدگاه پرستاران و بیماران را متوسط یا کمتر از آن گزارش کرده‌اند. نتایج مطالعه شیخ بردسیری و همکاران میزان رعایت حقوق بیمار در بخش‌های اورژانس جنوب شرق ایران را متوسط ارزیابی کردند [16].
بخش‌های اورژانس در بسیاری از کشورهای جهان سال‌هاست با ازدحام جمعیت و متعاقب آن ارائه خدمات مراقبتی در راهروها و سایر فضاهای غیرمتعارف دست‌وپنجه نرم می‌کنند [10] که این موضوع می‌تواند به نادیده گرفتن غیرعمد حقوق بیماران منجر شود. همچنین در مطالعه غلامی و همکاران میزان انتظار بیماران از دستیابی به حقوق خود بالا و میزان رعایت آن توسط کارکنان بخش اورژانس بیمارستان‌های شیراز در حد متوسط بود [1]. عزیزی و همکاران با انجام یک مطالعه اعلام کردند رعایت حقوق بیمار در بیمارستان‌های آموزشی یزد در وضعیت مناسبی قرار ندارد و باید برای بهبود این وضعیت اقدامات فوری و بلندمدت انجام شود [11].
در مطالعه نکویی‌مقدم و همکاران در مراکز جراحی محدود شهر کرمان نتایج نشان داد باوجود آگاهی مطلوب، میزان رعایت حقوق بیمار توسط پرستاران در حد مطلوبی نبود، بنابراین ممکن است عواملی غیر از آگاهی در آن دخیل باشند [23]. کاپلان و همکاران طی تحقیقی در ترکیه با عنوان سطح رضایت بیمار در بخش‌های اورژانس بیان کردند احترام به حقوق بیمار می‌تواند کیفیت خدمات بخش اورژانس را افزایش دهد و رضایت بیمار را بهبود بخشد [9].
نتایج مطالعه جبرائلی و همکاران در شهر ارومیه نشان داد انتظار بیماران در ابعاد 5 گانه حقوق بیمار از وضعیت موجود رعایت آن‌ها بیشتر می‌باشد [17]. ازنظر محقق عوامل زیادی همچون زمان و مکان انجام پژوهش‌ها، شرایط و جو حاکم بر بیمارستان‌ها، نسبت تعداد پرستاران به مراجعین و بیماران، شلوغی و جمعیت شهرهای مختلف، ابزار مطالعه، حتی مشخصات جمعیت‌شناختی و انتظارات پرستاران و مراجعین می‌تواند در این زمینه دخیل باشد، اما باتوجه‌به شرایط متفاوت هر منطقه باید براساس آن ناحیه تصمیم‌گیری شود و برنامه‌هایی در راستای ارتقای این مهم صورت گیرد. نیازسنجی و برنامه‌ریزی برای اجرای آموزش‌های مرتبط می‌تواند کمک‌کننده باشد. به‌طور کلی با افزایش سطح آگاهی مراجعین به حقوق خود و نیز آموزش‌ها برای پرستاران نسبت به ادای حقوق بیماران می‌توان کیفیت ارائه خدمت و رضایت بیماران را افزایش داد.
براساس نتایج مطالعه مشخص شد نمرات رعایت حقوق بیمار و تمام ابعاد آن به غیر از بعد توجه به رفاه و آسایش بیمار در دو گروه پرستار و بیمار اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد. توجه به رفاه و آسایش بیمار از دیدگاه پرستاران به‌صورت معنی‌داری از دیدگاه بیماران بیشتر بود. دهقان و همکاران با مقایسه اهمیت توجه به رعایت حقوق بیمار در میان بیماران و کارکنان بیمارستان‌های شهر کرمان اعلام کردند دیدگاه این دو گروه درمورد رعایت حقوق بیماران به‌صورت معنی‌داری متفاوت است [24]. محمد و همکاران در کشور مصر با انجام یک مطالعه توصیفی به این نتیجه رسیدند که بین درک از حقوق بیماران از دیدگاه پرستاران و خود بیماران تفاوت وجود دارد و برای نزدیک شدن این دیدگاه‌ها پرستاران هم باید بیشتر آموزش ببینند [25].
پارساپور و همکاران در مطالعه‌ای در بیمارستان‌های شهر تهران که به بررسی نگرش بیماران، پزشکان و پرستاران درخصوص میزان رعایت حقوق بیمار پرداخته بودند اعلام کردند نگرش گروه‌های مطالعه نسبت به رعایت حقوق بیماران در محورهای مختلف منشور حقوق بیمار متفاوت است. بیشترین مسئله درمورد میزان رعایت حقوق مرتبط با حق انتخاب و تصمیم‌گیری بیمار است که خصوصاً در بیمارستان آموزشی وضع مطلوبی ندارد و به‌ویژه گروه پزشکی باید درخصوص رعایت بیشتر حقوق مرتبط با ارائه اطلاعات به بیماران و حق انتخاب و تصمیم‌گیری ایشان آگاه شوند [26].
با وجود شباهت‌های زیاد بین مطالعات بررسی‌شده، محور اصلی بیشتر مطالعات توجه به میزان آگاهی پرستاران و بیماران است. هرچند نزدیکی نگرش پرستار و بیمار این امید را ایجاد می‌کند که برآورد پرستاران از رعایت حقوق بیماران به مطالبات بیماران نزدیک‌تر است و این نویدبخش توجه بهتر ایشان از درک مطالبات بیماران است، اما داشتن آگاهی نمی‌تواند به معنای رعایت آن توسط پرستاران باشد و نداشتن آگاهی در بیماران هم نمی‌تواند به معنای انتظار پایین بیماران باشد. مورد دیگر گروه هدف ارائه‌دهنده خدمت می‌باشد. تفاوت زیادی بین مسئولیت و بار کاری پرستاران با سایر کارکنان وجود دارد. کمبود پرستار، وظایف سنگین و انتظارات بالا می‌تواند با فشار بر پرستاران آن هم در بخشی مثل اورژانس میزان توجه به حقوق بیمار را کاهش دهد که باید تمام عوامل مؤثر بر آن را شناسایی کرد. درمورد آگاهی بیماران هم باید بدون توجه به میزان تحصیلات، آگاهی و شرایط بیمار، ایشان را از تمام حقوقی که دارد آگاه کرد و با اجرا و رعایت آن در راستای رضایت بیشتر گام برداشت. کاظم‌نژاد و حسام‌زاده هم در یک مطالعه به بررسی میزان رعایت منشور حقوق بیمار به‌وسیله پزشکان و پرستاران از دیدگاه همکاران شاغل آنان در بیمارستان‌های آموزشی دانشگاه علوم پزشکی مازندران پرداخته‌اند که در هر دو گروه یکسان بود [27]، اما چون هر دو گروه به‌عنوان ارائه‌دهندگان خدمت می‌باشند، دیدگاه متفاوتی نسبت به بیماران خواهند داشت.
نتیجه‌گیری
یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد میزان رعایت حقوق بیمار و رعایت آن توسط کارکنان بخش اورژانس هم از دیدگاه مراجعان و هم از دیدگاه پرستاران متوسط رو به بالا می‌باشد. این نکته مهمی است که باید در مراقبت از بیمار رعایت شود و برای ارتقای آن نیز برنامه‌ریزی صورت گیرد. توجه بیشتر به مؤلفه‌هایی که نمرات کمتر دریافت کرده بودند ضروری است و مخصوصاً این مؤلفه‌ها باید از دیدگاه بیماران که مشتری اصلی دریافت خدمت و گروه هدف بیمارستان‌ها هستند در سطح مناسب و مطلوب قرار گیرد. از دیگر نتایج این مطالعه نزدیک بودن دیدگاه‌های پرستاران و مراجعان و مخصوصاً بیماران درمورد رعایت حقوق بیمار می‌باشد. این یافته نشان می‌دهد آنچه در عمل انجام می‌شود و پرستاران در تلاش برای رعایت آن هستند ازنظر گروه گیرنده خدمت هم به همان شکل درک شده و بیماران رضایت دارند. چون در صورتی که بین آنچه انجام می‌شود و آنچه بیمار درک می‌کند و درمورد آن قضاوت می‌کند تفاوت وجود داشته باشد نمی‌توان گفت رسالت بیمارستان به نحو احسن انجام شده است. نیازسنجی آموزشی برای هر دو گروه دریافت‌کننده و ارائه‌کننده خدمات سلامت می‌تواند به‌عنوان موضوع پژوهش‌های بعدی مطرح باشد.
از محدودیت‌های مطالعه حاضر می‌توان به انجام آن فقط در بخش اورژانس اشاره کرد که باتوجه‌به شرایط خاص بخش اورژانس در تمام بیمارستان‌ها، تعمیم نتایج به پرستاران و بیماران سایر بخش‌ها باید با احتیاط صورت گیرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
جهت رعایت ملاحظات اخلاقی در پژوهش، محقق ضمن دریافت تأییدیه انجام پژوهش از طرف کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی ایران با کد اخلاق IR.IUMS.REC.1398.829، اهداف پژوهش را برای نمونه‌ها تشریح کرده و یادآور شد که شرکت در مطالعه کاملاً اختیاری است و اطلاعات شرکت‌کنندگان محرمانه خواهد ماند. همچنین پس از اخذ رضایت آگاهانه به داده‌ها جمع‌آوری شد. درانتها محقق به سؤالات بیماران و همراه آنان پاسخ داد.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد آسیه سلیمانی گروه داخلی–جراحی، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران است که با حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایران با کد طرح 98-3-3-16125 انجام شد.
مشارکت نویسندگان
جمع‌آوری داده و نگارش متن مقاله: آسیه سلیمانی؛ ناظر مطالعه و مدیریت پژوهش: زهرا کاشانی‌نیا، تحلیل آماری: شیما حقانی؛ بازبینی متن نهایی: همه نویسندگان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از معاونت پژوهشی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی ایران و همچنین مسئولین و کلیه کادر اجرایی بیمارستان‌های منتخب استان گلستان به‌ویژه پرستاران قدردانی می‌شود.
اعتلای حقوق بیمار یکی از اولویت‌های سیستم خدمات بهداشتی‌درمانی بوده و یکی از شاخص‌های سلامت در هر جامعه محسوب می‌شود [1]. تعیین چارچوب قانونی برای حقوق بیمار سوابق ممتد در تاریخ مراقبتهای بهداشتی و درمانی کشورها دارد و از سال 1960 در اروپا و ایالات متحده آمریکا تغییرات اساسی در رفتار بیماران بستری و بیمارستان‌های این کشورها مشهود شد [2]. در آن زمان بیماران بیش از همیشه از مسئولین درمانی، پزشکان و پرستاران پیرامون نحوه درمان و مراقبت و وضعیت حقوق خود انتقاد می‌کردند و همین دلیل باعث طراحی اصولی در مورد حقوق بیمار شد که بعدها تحت عنوان «منشور حقوق بیمار» شناخته شد و عبارت بود از حمایت از بیمار درست هنگامی که بیش از همیشه به سبب بیماری آسیب‌پذیر شده است [3].
در ایران باتوجه‌به ضرورت تدوین متنی جامع درمورد حقوق بیمار، منشور حقوق بیمار در ایران با نگاهی نو و جامع و با هدف تبیین حقوق گیرندگان خدمات سلامت و رعایت موازین اخلاقی در عرصه درمان برای اولین بار در سال 1381 تدوین و پس از تصویب از سوی معاونت سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ابلاغ شد. محورهای 5 گانه این منشور شامل دریافت مطلوب خدمات، قرار گرفتن اطلاعات به نحو مطلوب و میزان کافی در اختیار بیمار، احترام به‌حق انتخاب و تصمیم‌گیری آزادانه بیمار در دریافت خدمات سلامت، ارائه خدمات مبتنی بر احترام به حریم خصوصی بیمار و دسترسی به‌نظام کارآمد رسیدگی به شکایات می‌باشد.
رعایت حقوق بیمار را می‌توان یکی از محورهای اساسی در تعریف استانداردهای خدمات بالینی و اعتباربخشی مراکز بیمارستانی محسوب کرد [1] که توجه و احترام به آن بهبودی و تأمین آرامش بیمار را به دنبال خواهد داشت [4 ,5]. افزایش رضایتمندی، افزایش کیفیت ارائه خدمات، افزایش مشارکت در برنامه‌ریزی‌های درمانی و تعامل بهتر با مراقبین سلامت از دیگر اثرات مثبت توجه به حقوق بیمار اعلام شده است [6] و برعکس رعایت نکردن حقوق بیماران و عدم رضایت ایشان از خدمات ارائه‌شده، باعث کندی بهبود، بی‌اعتمادی به کادر درمان، افزایش روزهای بستری، تحریک‌پذیری و افزایش هزینه درمان بیمار می‌شود [7].
امروزه در نتیجه پیشرفت ارتباطات، بیماران نسبت به گذشته آگاهی بیشتری درمورد خدمات پزشکی کسب کرده‌اند. توجه رسانه‌های گروهی به دانش پزشکی، مردم را از بسیاری از حق انتخاب‌های ناشناخته قبلی درمورد مراقبتهای بهداشتی و درمانی و تکنولوژی‌های جدید آگاه می‌کند. انقلاب مهمی در حقوق بیمار از بطن این دانش جدید شکل گرفته است [8]. بیمارستان‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان ارائه خدمات سلامت، باید نهادی برای درک و احترام به حقوق بیمار و خانواده آنان، پزشکان و سایر مراقبت‌کنندگان باشند. بیمارستان‌ها و تمام مراکز ارائه خدمات سلامت باید به جنبه‌های اخلاقی مراقبت واقف بوده و به آن احترام گذارند [3]. در خدمات مراقبتهای بهداشتی اورژانس، رضایت بیمار یکی از شاخص‌های اساسی مراقبتهای اورژانسی با کیفیت است. هر قدر حقوق بیمار در بخش‌های اورژانس رعایت شود میزان رضایت او بالاتر خواهد بود [9]. دریافت مراقبت در محیط شلوغ بخش اورژانس، خطر آسیب‌پذیری‌های موقعیتی و بیماری‌زایی را افزایش می‌دهد [10]. عزیزی و همکاران میزان رعایت حقوق بیـمـاران مـوردمطالعه از دیدگاه پرستاران را در وضعیت نامطلوب گزارش کردند [11]. همین بررسی از دیدگاه بیماران در بخش‌های داخلی-جراحی در مطالعه اکبری و همکاران مناسب نبود [7].
هادیان جزیی و دهقان نیری با انجام یک مطالعه مهم‌ترین موانع رعایت حقوق بیمار را عدم آگاهی مناسب بیماران، پرستاران، پزشکان و دانشجویان از منشور حقوق بیمار، عدم جامعیت ضمانت اجرایی منشور حقوق بیمار در ایران، فشار کاری پرستاران و کمبود کارکنان و آموزشی بودن بیمارستان‌ها اعلام می‌کنند [3]. بنابراین یکی از گروه‌هایی که موظف به رعایت حقوق بیماران می‌باشند پرستاران هستند [12]. اعتقاد بر این است که پرستاران در این رابطه نسبت به پزشکان مسئولیت بیشتری دارند، چون پرستاران مدت‌زمان بیشتری را به بیماران اختصاص می‌دهند و ازطرفی نقش و مسئولیت پرستاران روزبـه‌روز تعاریف وسیع‌تری پیدا می‌کند. بنابراین ضرورت دارد پرستاران برای ایفای نقش حمایتی از آگاهی و بینش لازم مرتبط با حقوق بیماران برخوردار باشند [10].
مطالعات متعددی که درمورد حقوق بیمار انجام شده است، نشان می‌دهد آنچه که کارکنان مراقبت و درمان درمورد حقوق بیماران انجام می‌دهند و از آن درک دارند، بسیار متفاوت از درک بیماران می‌باشد [13]. براساس شواهد موجود بیماران به‌عنوان گیرندگان خدمت ناظر بر مراقبت‌هایی هستند که برای آن‌ها انجام می‌شود و تجارب و درک آن‌ها کمک شایانی به استخراج مشکلات در زمینه مراقبت آن‌ها کرده است [14]. این تجارب به‌عنوان یکی از ویژگی‌های اصلی تعیین‌کننده کیفیت مراقبت است [15]. حدود 78 درصد از بیماران بیشترین و جدی‌ترین مراجعه به بخش اورژانس دارند. پس رعایت حق بیماران باتوجه‌به چالش‌های موجود در این بخش و مراجعات مکرر از اهمیت بالایی برخوردار است و شاخص مناسب‌تری برای ارتقای کیفیت می‌باشد [1].
شیخ بردسیری و همکاران با انجام یک مطالعه میزان رعایت حقوق بیمار در بخش‌های اورژانس جنوب شرق ایران را متوسط ارزیابی کردند [16]. در مطالعه غلامی و همکاران میزان انتظار بیماران از دستیابی به حقوق خود بالا و میزان رعایت آن توسط کارکنان بخش اورژانس در حد متوسط بود [1]. جبرائلی و همکاران در یک مطالعه نشان دادند انتظار بیماران در ابعاد 5 گانه حقوق بیمار از وضعیت موجود رعایت آن‌ها بیشتر می‌باشد [17]. باتوجه‌به اهمیت سنجش میزان رعایت حقوق بیمار و اهمیت آن در بخش اورژانس به‌عنوان بخشی که بیماران نیازمند به خدمات فوری به آنجا مراجعه می‌کنند و همچنین تفاوت دیدگاه‌ها در این زمینه میان گیرندگان و ارائه‌دهندگان خدمت، تیم تحقیق را بر آن داشت تا ضمن تعیین میزان رعایت حقوق بیمار از دید پرستاران و مراجعین بخش اورژانس به مقایسه آن‌ها نیز بپردازند. با مشخص شدن دیدگاه و انتظارات بیماران و نظرات پرستاران می‌توان برای کاهش فاصله دیدگاه‌ها و برآوردن انتظارات بیماران چاره‌اندیشی کرد.
روش بررسی
پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی‌مقطعی است و جامعه آماری آن را تمام پرستاران شاغل در بخش اورژانس بیمارستان‌های منتخب استان گلستان (بیمارستان 5 آذر، طالقانی، شهید صیاد شیرازی، شهید مطهری و شهدای 12 دی گنبد) تشکیل می‌دادند. برای تعیین حداقل حجم نمونه لازم به‌منظور برآورد رعایت حقوق بیمار از دیدگاه پرستاران در سطح اطمینان 95% و با دقت برآورد 7 و انحراف‌معیار برآوردشده 46/6 براساس مقاله ون و همکاران حجم نمونه لازم 170 برآورد شد که باتوجه‌به این تعداد نمونه 10 درصد برای ریزش احتمالی اضافه و درمجموع 185پرستار در نظر گرفته شد و به‌ازای هر پرستار 2 مراجع به تعداد370 نفر تعیین شد [18]. روش نمونه‌گیری برای پرستاران مبتنی بر هدف بود و مراجعین به روش در دسترس در سال 1399 انتخاب شدند. نمونه‌ها با تخصیص متناسب از هر بیمارستان انتخاب شد.
معیارهای ورود به مطالعه برای پرستاران شامل رضایت آگاهانه جهت شرکت در پژوهش، شاغل در بخش اورژانس، داشتن حداقل مدرک کارشناسی و حداقل 1 سال سابقه کار در بخش اورژانس و برای مراجعان شامل رضایت آگاهانه جهت شرکت در پژوهش، داشتن هوشیاری و داشتن سواد خواندن و نوشتن بود.
معیارهای خروج بیماران شامل افراد با درد متوسط تا شدید و دارای مشکلات روانی و افسردگی بنابر گزارش پزشک و همچنین بیمارانی که کمتر از 24 ساعت از اقامتشان در بیمارستان گذشته بود.
به‌منظور نمونه‌گیری از هر بیمارستان پژوهشگر روزانه به بخش‌های اورژانس مراجعه می‌کرد و پس از توضیح اهداف پژوهش به پرستاران و باتوجه‌به دارا بودن معیارهای ورود به مطالعه و در صورت تمایل به شرکت در پژوهش، انتخاب و پس از تکمیل فرم رضایت‌نامه آگاهانه کتبی، پرسش‌نامه‌ها توسط محقق به ایشان تحویل می‌شد تا به‌صورت خودگزارشی تکمیل کنند و فرصت داشتند تا پایان نوبت کاری تحویل دهند. مدت تکمیل پرسش‌نامه‌ها برحسب نمونه حدود 20-30 دقیقه طول کشید. درمورد مراجعان، افرادی که دارای معیارهای ورود به پژوهش بودند، پس از توضیح اهداف پژوهش و اظهار تمایل به شرکت در مطالعه و تکمیل فرم رضایت آگاهانه، داده‌ها از طریق مصاحبه با بیمار و یا همراه او کسب و جمع‌آوری شد. جهت جمع‌آوری داده‌ها از سه پرسش‌نامه استفاده شد.
پرسش‌نامه اول
اطلاعات عمومی پرستاران شامل سن، جنس، مذهب، محل سکونت و سابقه کار در بخش اورژانس بود.
پرسش‌نامه دوم
اطلاعات عمومی مراجعان یعنی سن، جنس، وضعیت تأهل، تحصیلات، شغل، وضعیت اقتصادی، مذهب و محل سکونت را شامل می‌شد.
پرسش‌نامه سوم
نگرش بیماران بستری درخصوص تحقق حقوق بیمار در بیمارستان براساس منشور حقوق بیمار بود که در 5 محور و 9 بعد شامل برخورد مؤدبانه با بیمار، رعایت عدالت، حفظ حریم خصوصی، مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی، توجه به رفاه و آسایش بیمار، کیفیت خدمات ازلحاظ علمی (تخصصی)، مبتنی بر منافع بیمار (به فکر بیمار)، دسترسی به اطلاعات و احترام به‌حق انتخاب و تصمیم آزادانه که آخرین نسخه آن توسط پارساپور و همکاران در سال 1393 با 70 سؤال تهیه شده است. هر پرسش، 5 گزینه (خیلی خوب، خوب، متوسط، بد و خیلی بد) را دربر داشت که برای انجام آزمون‌های آماری آن‌ها طبق طیف لیکرت از 1 (خیلی بد) تا 5 (خیلی خوب) نمره‌دهی شده‌اند. محدوده نمرات حداکثر350 و حداقل 70 می‌باشد. نمره بالاتر نشان‌دهنده دیدگاه بهتر واحد پژوهش درباره رعایت حقوق بیمار است [4].
روایی پرسش‌نامه‌ها به روش گروه خبرگان و توسط اساتید آگاه به‌حق بیماران و در مطالعه حاضر با استفاده از نظرسنجی از 5 تن از اعضا هیئت‌علمی دانشکده پرستاری دانشگاه علوم پزشکی ایران تأیید شد. برای انجام پایایی پرسش‌نامه از روش دو نیم کردن استفاده شد و ضریب آلفای کرونباخ 0/83 به دست آمد. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 16 و روش تحلیل داده‌های کمی و با استفاده از آمار توصیفی مانند میانگین و انحراف‌معیار و آمار استنباطی شامل آزمون‌های اسمیرنوف کولموگروف، تی مستقل و یومن ویتنی انجام شد.
یافته‌ها
در این پژوهش 207 پرستار و 414 مراجع شرکت داشتند که 22 پرستار و 44 مراجعه‌کننده به‌دلیل نقص در تکمیل پرسش‌نامه یا معیارهای دیگر ّخروج مانند داشتن درد یا تأیید پزشک مبنی بر ابتلا به یک اختلال روانی از تحقیق خارج شدند و نهایتاً پرسش‌نامه 185 پرستار و370 مراجع کامل و قابل‌تجزیه‌وتحلیل بود. ضریب پاسخگویی سؤالات 89 درصد بود. بیشتر پرستاران بین 25 تا 35 سال سن، شیعه و بومی بودند و سابقه کار 4 تا 6 سال داشتند. درمورد مراجعان بیشتر خانم، متأهل، شیعه، بومی، و دارای 25 تا 35 سال سن، تحصیلات دانشگاهی و خانه‌دار و وضعیت اقتصادی متوسط بودند (جدول شماره 1).
از دیدگاه پرستاران، برخورد مؤدبانه با بیمار دارای بیشترین میانگین (12/86±79/48) و احترام به‌حق انتخاب و تصمیم آزادانه (8/04±42/71) کمترین میانگین را به خود اختصاص داد. نمره کل رعایت حقوق بیمار 20/89±264/64 و میانگین بر مبنای 100 مقدار 7/25±67/58 بود (جدول شماره 2).
از دیدگاه بیماران، برخورد مؤدبانه با بیمار دارای بیشترین میانگین (12/95±78/62) و احترام به‌حق انتخاب و تصمیم آزادانه (9/63±41/97) کمترین میانگین را به خود اختصاص داد. نمره کل رعایت حقوق بیمار 27/43±262/09 و میانگین بر مبنای 100 مقدار 9/5±66/70 بود (جدول شماره 3).
بین نمرات رعایت حقوق بیمار (0/31=P) و تمام ابعاد آن (0/05<P) به غیر از بعد توجه به رفاه و آسایش بیمار (0/04=P)در دو گروه پرستار و بیمار اختالف معنی داری مشاهده نشد. نتایج آزمون تی مستقل نشان داد نمرات توجه به رفاه و آسایش بیمار از دیدگاه پرستاران به صورت معنی داری از دیدگاه بیماران بیشتر بود (
بحث
پژوهش حاضر با هدف مقایسه میزان رعایت حقوق بیماران از دیدگاه پرستاران و مراجعین به بخش اورژانس بیمارستان‌های منتخب استان گلستان انجام شد. براساس نتایج حاصل از مطالعه، میزان رعایت حقوق بیمار از دیدگاه پرستاران و بیماران متوسط رو به بالا بوده و برخورد مؤدبانه با بیمار دارای بیشترین میانگین و احترام به‌حق انتخاب و تصمیم آزادانه کمترین میانگین را به خود اختصاص داد. در این رابطه مطالعاتی انجام شده است که نتایج برخی از آن‌ها هم همسو با مطالعه حاضر می‌باشد.
رودی رشت‌آبادی و همکاران با انجام مطالعه بر روی پرستاران شاغل در بیمارستان‌های آموزشی شهر کرمان نمره آگاهی پرستاران از منشور حقوق بیمار را بالاتر از حد متوسط اعلام و گزارش کردند 86 درصد از پرستاران نمره آگاهی خوب کسب کردند [19]. یافته‌های پژوهش جوزی ارکوازی و همکاران طی تحقیقی در شهر ایلام نشان داد از دیدگاه پرستاران ارائه مراقبت، به‌موقع و از دیدگاه بیماران ارائه مراقبت، همراه با احترام با میانگین وزنی از اهمیت بیشتری برخوردار بودند [20]. واحدیان عظیمی و همکاران در یک مطالعه توصیفی تحلیلی‌مقطعی در مشهد میزان آگاهی و رعایت حقوق بیمار از دیدگاه پرستاران در بیش از نیمی از موارد در سطح عالی به دست آوردند [21]. همچنین یافته‌های پژوهش رضاییان با عنوان سنجش کیفیت خدمات درمانی در بخش اورژانس بیمارستان فسا، مبتنی بر حقوق بیمار، لزوم ارتقای کیفیت خدمات اورژانس را مشخص می‌کند که با اصلاح نقایص سیستم براساس نظر بیماران می‌توان رضایتمندی بالاتری حاصل کرد [22].
ازنظر محقق عوامل زیادی می‌تواند در توجیه نتایج یکسان دخیل باشد. وجود جو مذهبی و اسلامی حاکم بر مردم کشور ایران و حتی فرهنگ نوع‌دوستی حرفه‌ای در این زمینه مؤثر بوده و باعث می‌شود پرستاران علاوه‌بر رعایت وظایف خود، از دیدگاه انسان‌دوستی به قضیه نگاه کنند و در رعایت حقوق بیمار کوشا باشند. مورد بعدی تأکید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و بیشتر بیمارستان‌ها در مورد تکریم ارباب رجوع و رعایت حقوق بیمار و مراجعین می‌باشد که در برنامه‌های اعتباربخشی و آموزش مداوم هم به آن پرداخته شده است. ازطرفی هم ابزار مناسب و اختصاصی بومی استفاده‌شده در این مطالعه می‌تواند نمایانگر تفهیم و درک درست از سؤالات و نزدیکی پاسخ‌ها باشد، اما در برخی مطالعات هم نتایج ناهمسو بوده و میزان رعایت از دیدگاه پرستاران و بیماران را متوسط یا کمتر از آن گزارش کرده‌اند. نتایج مطالعه شیخ بردسیری و همکاران میزان رعایت حقوق بیمار در بخش‌های اورژانس جنوب شرق ایران را متوسط ارزیابی کردند [16].
بخش‌های اورژانس در بسیاری از کشورهای جهان سال‌هاست با ازدحام جمعیت و متعاقب آن ارائه خدمات مراقبتی در راهروها و سایر فضاهای غیرمتعارف دست‌وپنجه نرم می‌کنند [10] که این موضوع می‌تواند به نادیده گرفتن غیرعمد حقوق بیماران منجر شود. همچنین در مطالعه غلامی و همکاران میزان انتظار بیماران از دستیابی به حقوق خود بالا و میزان رعایت آن توسط کارکنان بخش اورژانس بیمارستان‌های شیراز در حد متوسط بود [1]. عزیزی و همکاران با انجام یک مطالعه اعلام کردند رعایت حقوق بیمار در بیمارستان‌های آموزشی یزد در وضعیت مناسبی قرار ندارد و باید برای بهبود این وضعیت اقدامات فوری و بلندمدت انجام شود [11].
در مطالعه نکویی‌مقدم و همکاران در مراکز جراحی محدود شهر کرمان نتایج نشان داد باوجود آگاهی مطلوب، میزان رعایت حقوق بیمار توسط پرستاران در حد مطلوبی نبود، بنابراین ممکن است عواملی غیر از آگاهی در آن دخیل باشند [23]. کاپلان و همکاران طی تحقیقی در ترکیه با عنوان سطح رضایت بیمار در بخش‌های اورژانس بیان کردند احترام به حقوق بیمار می‌تواند کیفیت خدمات بخش اورژانس را افزایش دهد و رضایت بیمار را بهبود بخشد [9].
نتایج مطالعه جبرائلی و همکاران در شهر ارومیه نشان داد انتظار بیماران در ابعاد 5 گانه حقوق بیمار از وضعیت موجود رعایت آن‌ها بیشتر می‌باشد [17]. ازنظر محقق عوامل زیادی همچون زمان و مکان انجام پژوهش‌ها، شرایط و جو حاکم بر بیمارستان‌ها، نسبت تعداد پرستاران به مراجعین و بیماران، شلوغی و جمعیت شهرهای مختلف، ابزار مطالعه، حتی مشخصات جمعیت‌شناختی و انتظارات پرستاران و مراجعین می‌تواند در این زمینه دخیل باشد، اما باتوجه‌به شرایط متفاوت هر منطقه باید براساس آن ناحیه تصمیم‌گیری شود و برنامه‌هایی در راستای ارتقای این مهم صورت گیرد. نیازسنجی و برنامه‌ریزی برای اجرای آموزش‌های مرتبط می‌تواند کمک‌کننده باشد. به‌طور کلی با افزایش سطح آگاهی مراجعین به حقوق خود و نیز آموزش‌ها برای پرستاران نسبت به ادای حقوق بیماران می‌توان کیفیت ارائه خدمت و رضایت بیماران را افزایش داد.
براساس نتایج مطالعه مشخص شد نمرات رعایت حقوق بیمار و تمام ابعاد آن به غیر از بعد توجه به رفاه و آسایش بیمار در دو گروه پرستار و بیمار اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد. توجه به رفاه و آسایش بیمار از دیدگاه پرستاران به‌صورت معنی‌داری از دیدگاه بیماران بیشتر بود. دهقان و همکاران با مقایسه اهمیت توجه به رعایت حقوق بیمار در میان بیماران و کارکنان بیمارستان‌های شهر کرمان اعلام کردند دیدگاه این دو گروه درمورد رعایت حقوق بیماران به‌صورت معنی‌داری متفاوت است [24]. محمد و همکاران در کشور مصر با انجام یک مطالعه توصیفی به این نتیجه رسیدند که بین درک از حقوق بیماران از دیدگاه پرستاران و خود بیماران تفاوت وجود دارد و برای نزدیک شدن این دیدگاه‌ها پرستاران هم باید بیشتر آموزش ببینند [25].
پارساپور و همکاران در مطالعه‌ای در بیمارستان‌های شهر تهران که به بررسی نگرش بیماران، پزشکان و پرستاران درخصوص میزان رعایت حقوق بیمار پرداخته بودند اعلام کردند نگرش گروه‌های مطالعه نسبت به رعایت حقوق بیماران در محورهای مختلف منشور حقوق بیمار متفاوت است. بیشترین مسئله درمورد میزان رعایت حقوق مرتبط با حق انتخاب و تصمیم‌گیری بیمار است که خصوصاً در بیمارستان آموزشی وضع مطلوبی ندارد و به‌ویژه گروه پزشکی باید درخصوص رعایت بیشتر حقوق مرتبط با ارائه اطلاعات به بیماران و حق انتخاب و تصمیم‌گیری ایشان آگاه شوند [26].
با وجود شباهت‌های زیاد بین مطالعات بررسی‌شده، محور اصلی بیشتر مطالعات توجه به میزان آگاهی پرستاران و بیماران است. هرچند نزدیکی نگرش پرستار و بیمار این امید را ایجاد می‌کند که برآورد پرستاران از رعایت حقوق بیماران به مطالبات بیماران نزدیک‌تر است و این نویدبخش توجه بهتر ایشان از درک مطالبات بیماران است، اما داشتن آگاهی نمی‌تواند به معنای رعایت آن توسط پرستاران باشد و نداشتن آگاهی در بیماران هم نمی‌تواند به معنای انتظار پایین بیماران باشد. مورد دیگر گروه هدف ارائه‌دهنده خدمت می‌باشد. تفاوت زیادی بین مسئولیت و بار کاری پرستاران با سایر کارکنان وجود دارد. کمبود پرستار، وظایف سنگین و انتظارات بالا می‌تواند با فشار بر پرستاران آن هم در بخشی مثل اورژانس میزان توجه به حقوق بیمار را کاهش دهد که باید تمام عوامل مؤثر بر آن را شناسایی کرد. درمورد آگاهی بیماران هم باید بدون توجه به میزان تحصیلات، آگاهی و شرایط بیمار، ایشان را از تمام حقوقی که دارد آگاه کرد و با اجرا و رعایت آن در راستای رضایت بیشتر گام برداشت. کاظم‌نژاد و حسام‌زاده هم در یک مطالعه به بررسی میزان رعایت منشور حقوق بیمار به‌وسیله پزشکان و پرستاران از دیدگاه همکاران شاغل آنان در بیمارستان‌های آموزشی دانشگاه علوم پزشکی مازندران پرداخته‌اند که در هر دو گروه یکسان بود [27]، اما چون هر دو گروه به‌عنوان ارائه‌دهندگان خدمت می‌باشند، دیدگاه متفاوتی نسبت به بیماران خواهند داشت.
نتیجه‌گیری
یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد میزان رعایت حقوق بیمار و رعایت آن توسط کارکنان بخش اورژانس هم از دیدگاه مراجعان و هم از دیدگاه پرستاران متوسط رو به بالا می‌باشد. این نکته مهمی است که باید در مراقبت از بیمار رعایت شود و برای ارتقای آن نیز برنامه‌ریزی صورت گیرد. توجه بیشتر به مؤلفه‌هایی که نمرات کمتر دریافت کرده بودند ضروری است و مخصوصاً این مؤلفه‌ها باید از دیدگاه بیماران که مشتری اصلی دریافت خدمت و گروه هدف بیمارستان‌ها هستند در سطح مناسب و مطلوب قرار گیرد. از دیگر نتایج این مطالعه نزدیک بودن دیدگاه‌های پرستاران و مراجعان و مخصوصاً بیماران درمورد رعایت حقوق بیمار می‌باشد. این یافته نشان می‌دهد آنچه در عمل انجام می‌شود و پرستاران در تلاش برای رعایت آن هستند ازنظر گروه گیرنده خدمت هم به همان شکل درک شده و بیماران رضایت دارند. چون در صورتی که بین آنچه انجام می‌شود و آنچه بیمار درک می‌کند و درمورد آن قضاوت می‌کند تفاوت وجود داشته باشد نمی‌توان گفت رسالت بیمارستان به نحو احسن انجام شده است. نیازسنجی آموزشی برای هر دو گروه دریافت‌کننده و ارائه‌کننده خدمات سلامت می‌تواند به‌عنوان موضوع پژوهش‌های بعدی مطرح باشد.
از محدودیت‌های مطالعه حاضر می‌توان به انجام آن فقط در بخش اورژانس اشاره کرد که باتوجه‌به شرایط خاص بخش اورژانس در تمام بیمارستان‌ها، تعمیم نتایج به پرستاران و بیماران سایر بخش‌ها باید با احتیاط صورت گیرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
جهت رعایت ملاحظات اخلاقی در پژوهش، محقق ضمن دریافت تأییدیه انجام پژوهش از طرف کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی ایران با کد اخلاق IR.IUMS.REC.1398.829، اهداف پژوهش را برای نمونه‌ها تشریح کرده و یادآور شد که شرکت در مطالعه کاملاً اختیاری است و اطلاعات شرکت‌کنندگان محرمانه خواهد ماند. همچنین پس از اخذ رضایت آگاهانه به داده‌ها جمع‌آوری شد. درانتها محقق به سؤالات بیماران و همراه آنان پاسخ داد.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد آسیه سلیمانی گروه داخلی–جراحی، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی ایران است که با حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایران با کد طرح 98-3-3-16125 انجام شد.
مشارکت نویسندگان
جمع‌آوری داده و نگارش متن مقاله: آسیه سلیمانی؛ ناظر مطالعه و مدیریت پژوهش: زهرا کاشانی‌نیا، تحلیل آماری: شیما حقانی؛ بازبینی متن نهایی: همه نویسندگان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از معاونت پژوهشی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی ایران و همچنین مسئولین و کلیه کادر اجرایی بیمارستان‌های منتخب استان گلستان به‌ویژه پرستاران قدردانی می‌شود.
References
1.Gholami M, Khojastefar M, Moravej H, Kavosi Z. Evaluation of patients’ expectations and observation of their rights in the emergency department of Nemazee Hospital during 2015. Iran J Med Ethics Hist Med. 2016; 9(1):50-62. [Link]
2.Nasr Esfahani M, Attari Moghadam J. [Development of the draft of law (mental health act) (Persian)]. Iran J Psychiatry Clin Psychol. 2017; 23(1):50-67. [DOI:10.18869/nirp.ijpcp.23.1.50]
3.Hadian Jazi Z, Dehghan Nayeri N. [Barriers in the performance of patient’s rights in Iran and appropriate offered solutions review article (Persian)]. J Holistic Nurs Midwifery. 2014; 24(4):69-79. [Link]
4.Parsapoor A, Bagheri A, Larijani B. [Review of revolution of patient’s right charter (Persian)]. Iran J Med Ethics Hist Med. 2010; 3(1, 2):39-47. [Link]
5.Nikbakhtnasrabdi A, Bozorgzad P, Yekaninejhad M, Jafarloo A, Rahmati M. [Effect of nursing ethics workshop on the rights of patients in the emergency department (Persian)]. Iran J Cardiovasc Nurs. 2015; 4(3):6-15. [Link]
6.Mokhtari L, Khorami Markani A. [Perspective of patients and their relatives about the patients’ rights in the hospitals of Khoy University of Medical Sciences (Persian)]. Sci J Nurs Midwifery Param Fac. 2017; 3(1):73-82. [DOI:10.29252/sjnmp.3.1.73]
7.Akbari L, Bagheri M, Baghersad Z, Aseman Rafaat N. [Evaluation of the observance of patients’ rights in the selected hospitals of Isfahan University of Medical Sciences (Persian)]. Med Law J. 2015; 9(33):175-96. [Link]
8.Chatruz A, Javadinasab H, Amini MK, Biglar M, Goudarzi N, Javad J. [A comparison of the cost of global surgery bills with approved tariffs in hospitals affiliated to Tehran University of Medical Sciences (Persian)]. J Payavard Salamat. 2015; 9(1):67-80. [Link]
9.Kaplan A, Kaçmaz HY, Öztürk S. An evaluation on the attitude toward using patient rights and satisfaction levels in emergency department patients. J Emerg Nurs. 2024; 50(2):243-53. [PMID]
10.MacIsaac M, Peter E. Emergency department crowding: An examination of older adults and vulnerability. Nurs Ethics. 2024; 9697330241238333. [DOI:10.1177/09697330241238333] [PMID]
11.Azizi M, hashemi B, barati H, barati M, vakili M. [The assessment of observing patients’ right and its Necessity from View of Nurses in educational hospitals of Yazd, 2014 (Persian)]. J Nurse Physician War. 2016; 10(4):36-43. [Link]
12.Demirsoy N, Kirimlioglu N. Protection of privacy and confidentiality as a patient right: Physicians’ and nurses’ viewpoints. Biomed Res. 2016; 27(4):1437-48. [Link]
13.Clark R. Australian Patient Safety Survey: Final Report to the Commonwealth Department of Health and Aged Care. Canberra: Australia Commonwealth of Australia; 2001. [Link]
14.Ricci-Cabello I, Pons-Vigués M, Berenguera A, Pujol-Ribera E, Slight SP, Valderas JM. Patients’ perceptions and experiences of patient safety in primary care in England. Fam Pract. 2016; 33(5):535-42. [DOI:10.1093/fampra/cmw046] [PMID]
15.King D, Zaman S, Zaman SS, Kahlon GK, Naik A, Jessel AS, et al. Identifying quality indicators used by patients to choose secondary health care providers: A mixed methods approach. JMIR Mhealth Uhealth. 2015; 3(2):e65. [DOI:10.2196/mhealth.3808] [PMID]
16.Sheikhbardsiri H, Abdar ZE, Sheikhasadi H, Mahani SA, Sarani A. Observance of patients’ rights in emergency department of educational hospitals in south-east Iran. Int J Hum Rights Healthc. 2020; 13(5):435-44. [DOI:10.1108/IJHRH-09-2019-0072]
17.Jabraeily M, Safdari R, Rahimi B, Ghasemzadeh N, Ghasemi F, Tymori M. [The perception of hospital inpatients from current status of observance about patients rights (Persian)]. J Urmia Nurs Midwifery Fac. 2013; 11(3):219-24. [Link]
18.Wan X, Wang W, Liu J, Tong T. Estimating the sample mean and standard deviation from the sample size, median, range and/or interquartile range. BMC Med Res Methodol. 2014; 14:135. [DOI:10.1186/1471-2288-14-135] [PMID]
19.Roudirashtabadi O, Borhani F, Abbaszadeh A. [Nurse’ knowledge of patients’ bill of rights, level of observation and determining effective factors on them from their viewpoints in Kerman University Hospitals (Persian)]. Tārīkh-i pizishkī. 2013; 5(17):37-62. [DOI:10.22037/mhj.v5i17.5795]
20.Joziarkavazi H, Ashktorab T, Abbasi M, Delpisheh A, Mennati R, Shahmir L. [Investigating the organizational factors related to the observance of patients’ rights from the perspective of nurses and patients in hospitals affiliated to Ilam University of Medical Sciences (Persian)]. J Med Hist. 2013; 7(23):141-60. [Link]
21.Vahedian Azimi A, Ghasem Kashani S, Avazeh A, Sepehri Nia M, Rohani M. [Awareness of nurses about patients’ rights and the extent they respect it (Persian)]. Prev Care Nurs Midwifery J. 2011; 1(1):55-63. [Link]
22.Rezaeian S, Noorossana R, Saghaei A, .Karimzadeh Y, Moradi S. [ Measuring Service Quality in Emergency department Based on patient rights: A cross sectional study from Iran. J Med Ethics. 2017; 7(23):161-85. [Link]
23.Tabatabaie SS, Sharifi T, Ghorbaninia R, Amiresmaeili M, Moghaddam M. [Awareness of Patients’ rights charter and respecting it from the perspective of patients and nurses: A study of limited surgical centers in Kerman city, 2013 (Persian)]. Bioethics J. 2016; 4(11):31-56. [Link]
24.Dehghan M, Mehdipour-Rabori R, Rayani M, Zakeri MA, Mobasher M, Iranmanesh M, et al. Comparison of the importance and observance of the patient’s bill of rights from the perspectives of patients and personnel of hospitals in Kerman. J Med Ethics Hist Med. 2020; 13:5. [DOI:10.18502/jmehm.v13i5.4070] [PMID]
25.Mohammed SA, Shabla AS, Wehieda SM. Patients’ Rights: Patients’ and Nurses’ Perspectives. J Nurs Health Sci. 2015; 4(4):54-60. [Link]
26.Parsapoor A, Mohammad K, Malekafzali H, Aalaedini F, Larijani B. [Regarding patients’ right in Tehran University of Medical Sciences Hospitals (Persian)]. Iran J Med Ethics Hist Med. 2009; 3(1):53-64. [Link]
27.Kazemnezhad SM, Hesamzadeh A. Implementation of patients’ bills of rights by physicians and nurses from their colleagues’ points of view in educational hospitals of Mazandaran university of medical sciences. J Mazandaran Univ Med Sci. 2013; 22(97):216-23. [Link]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
